Straffen is een schijnoplossing: dit is wat je beter kunt doen

Een docent hoorde ik laatst zeggen:

Als een leerling ongewenst gedrag blijft vertonen dan moet je wel straffen, toch? Ik ken ook van die docenten die maar blijven pamperen en begrip tonen. Dat werkt totaal niet. Op een gegeven moment moet je straffen. Dan is het afgelopen met praten! Wie niet horen wil, moet maar voelen!

Hieronder leg ik uit waarom straffen geen duurzame oplossing is bij ongewenst gedrag. Ook leg ik uit wat je beter kunt doen.

Trainingen Progressiegericht Werken

Begrijpelijke redenatie

De redenering van de vraagsteller is begrijpelijk. Straffen lijkt een snelle en directe manier om ongewenst gedrag te corrigeren. Als leerlingen zich misdragen, kan het verleidelijk zijn om straffen als een manier te zien om duidelijk te maken dat bepaald gedrag onacceptabel is. Dit komt deels voort uit een langdurige traditie waarin gehoorzaamheid en discipline hoog in het vaandel stonden. Bovendien kan het voelen alsof je als docent iets concreets doet om een probleem aan te pakken. En het is waar dat straffen of dreigen met straf vaak snel een effect heeft op het gedrag van de leerling. Toch is straffen een schijnoplossing.

Waarom straffen geen duurzame oplossing is

Hoewel de neiging tot straffen begrijpelijk is, is het geen duurzame aanpak. Er zijn vijf typen schade die optreden, maar die niet gemakkelijk zijn waar te nemen omdat ze in het hoofd van de leerling plaatsvinden:

  1. Intrinsieke motivatie neemt af: Straffen roept negatieve emoties op zoals angst, boosheid of wrok. Zowel het gevraagde gedrag als vak van de docent wordt voor de leerling gekoppeld aan negatieve emoties wat hen belemmerd om het leuk of interessante te gaan vinden.
  2. Geïnternaliseerde motivatie komt niet tot stand: Het effect van straffen is kortdurend. Straffen belemmert namelijk de geïnternaliseerde motivatie, het besef van het belang van het gevraagde gedrag. Als de leerling het gevraagde gedrag al vertoont, gebeurt dit om de verkeerde reden, namelijk om straf te vermijden, niet uit overtuiging, omdat de leerling het belang ervan zelf inziet. Voorbeeld: de leerling houdt zijn mond tijdens de les, niet om zich rustig te concentreren op de les maar met tegenzin en louter om straf te vermijden.
  3. Verbondenheid neemt af: Straffen zet de relatie tussen de docent en leerling onder druk, wat zich kan leiden in een verlies van vertrouwen en verbondenheid. Dit belemmert de autonome motivatie van het leerling (het erachter staan om het gevraagde gedrag te vertonen).
  4. Terugval zo gauw de straf verdwijnt: Leerlingen vermijden het ongewenste gedrag in het bijzijn van de docent, maar begrijpen niet waarom het gedrag ongewenst is. Achter de rug van de docent om zullen de leerlingen het ongewenste gedrag vaak blijven vertonen. Zo gauw de dreiging van straf wegvalt, valt voor de leerling de reden voor het niet vertonen van het ongewenste gedrag weg.
  5. Vicieuze cirkel van toenemende straf en ongewenst gedrag: Wanneer leerlingen negatief gedrag vertonen en worden gestraft, kan dit hun gevoelens van frustratie en onmacht vergroten, wat resulteert in juist meer ongewenst gedrag. De vicieuze cirkel die hierdoor ontstaat wordt versterkt doordat er gewenning optreedt aan het straffen op waardoor je drukmiddelen steeds wat intensiever moet inzetten voor hetzelfde effect.

Wat werkt wel?

  1. Voordat een leerling herhaald ongewenst gedrag laat zien, is het belangrijk om autonomie te ondersteunen. Dit kan door hun perspectief serieus te nemen, hen keuzemogelijkheden te bieden, hun eigen initiatief en uitproberen aan te moedigen, hen waar mogelijk te betrekken bij beslissingen, en een duidelijke reden (rationale) te geven voor eventuele verzoeken. Dit bevordert de intrinsieke en geïnternaliseerde motivatie en helpt ongewenst gedrag te voorkomen.
  2. Nadat een leerling herhaald ongewenst gedrag laat zien, werkt de logische consequentieaanpak. Logische consequenties zijn direct gerelateerd aan het gedrag zelf en volgen op een logische manier.

Twee redenen voor het toepassen van de logische consequentie aanpak

Bij de logische consequentie-aanpak verbinden we een logische consequentie aan herhaald ongewenst gedrag of grensoverschrijdend gedrag. Er zijn twee mogelijke redenen om dit te doen:

  1. Om verdere schade door het ongewenste gedrag te voorkomen.
  2. Om ontstane schade door het ongewenste gedrag te herstellen.

Twee manieren om de logische consequentie aanpak toe te passen

De logische consequentie aanpak kan op twee manieren worden toegepast:

  1. het opleggen van een beperking (“Je mag voorlopig niet meer ….”). De beperking heeft een duidelijke relatie tot het ontstane probleem en wordt daardoor niet ervaren als vergelding;
  2. het geven van een taak om de leerling medeverantwoordelijk te maken voor oplossen ontstane probleem.

Het kan ook zinvol zijn om een combinatie van 1 en 2 te gebruiken.

Belangrijk onderdeel: perspectief bieden

Bij het gebruiken van de logische conseuentie aanpak is het belangrijk dat je als docent perspectief biedt. Dit doe je door uit te leggen wat er nodig is voor een goed vervolg van de situatie. Als je bijvoorbeeld een beperking hebt opgelegd, geef dan ook aan hoe lang die van toepassing is en wanneer die kan vervallen.

Het cruciale verschil tussen straffen en logische consequenties

Het is belangrijk om het cruciale verschil tussen straffen en logische consequenties te begrijpen.

  • Straffen is het opleggen van een onaangename ervaring die niet direct gerelateerd is aan het ongewenste gedrag. Het doel hierbij is om leerlingen te laten voelen dat zij iets verkeerd hebben gedaan. De aanname is: Pas als jij je slechter gaat voelen, ga jij je beter gedragen.
  • Logische consequenties zijn direct gerelateerd aan het gedrag van de leerling. Ze helpen de leerling te begrijpen waarom bepaald gedrag niet acceptabel is en wat de gevolgen zijn van dat gedrag. Het gaat erom dat leerlingen de verantwoordelijkheid voelen voor hun acties en leren van de situatie.

Enkele voorbeelden

Hoe je de logische consequentie aanpak het beste kunt toepassen hangt van de situatie af. Het vergt dus bewust nadenken en creativiteit om een passende logische consequentie te bedenken. In de onderstaande tabel staan enkele voorbeelden die ik tegenkwam in de praktijk. De voorbeelden zijn niet bedoeld om klakkeloos over te nemen maar slechts om je op wat ideeën te brengen. Bij elk voorbeeld staat beschreven hoe een straffende aanpak eruit kan zien en hoe een logische consequentie aanpak eruit kan zien.

 

Situatie Straffen Logische consequentie aanpak
Een leerling blijft tijdens de les praten en stoort zo de anderen.De docent geeft de leerling strafwerk of laat de leerling nablijven en doet dit vaak boos en autoritair met een “en nu ben ik het zat!”-houding. Hij dreigt ook met een melding in Magister.De docent beperkt de vrijheid van de leerling door kalm te zeggen: “Je mag de komende week niet naast je vriend zitten omdat jullie te veel blijven praten en dit jullie afleidt. De komende week zit je vooraan in de klas.” (Beperking opleggen). De docent voegt toe: “Als je laat zien dat je rustig en geconcentreerd kunt werken, kun je weer naast je vriend zitten.”
Een leerling pest herhaaldelijk een klasgenoot.De docent geeft de leerling een schorsing of andere disciplinaire maatregelen met een boos en autoritair optreden.De docent organiseert een bemiddelingsgesprek tussen de leerling en het slachtoffer, waarbij de leerling wordt aangemoedigd om naar het perspectief van het slachtoffer te luisteren en begrip te tonen. (Taak geven)
Een leerling blijft lawaai op de gang maken tijdens de lessen. Docent stromt het lokaal uit en vraagt of de leerling gek geworden is om zoveel lawaai te maken. De leerling moet nablijven. De docent loopt de gang op en zegt tegen de leerling dat hij tijdens de les in het mentorlokaal moet gaan zitten. (Beperking opleggen). Na de les zegt de docent: “Ik heb gemerkt dat je nog niet goed genoeg begrijpt waarom het belangrijk is dat het tijdens de lessen stil is op de gang. Ik wil dat je hier over nadenkt en opschrijft dit belangrijk is en mij morgen laat lezen wat je opgeschreven hebt. (Taak geven)
Een leerling uit een hogere klas blijft stiekem vapen in de school.De docent pakt de vape af en geeft de leerling een schorsing of laat hem strafregels schrijven met een boos en autoritair optreden.De docent legt uit dat vapen op school verboden is en laat de leerling een verslag schrijven over waarom deze regel bestaat. Als je dit gedaan hebt krijg je de taak (met een oranje lint om) om jongerejaars leerlingen die je binnen school ziet vapen aan te spreken.” (Taak geven)

Waarom de logische consequentie aanpak werkt

De logische consequentie aanpak werkt omdat hij gebaseerd is op wederzijds respect en begrip. Leerlingen leren niet alleen wat van hen verwacht wordt, maar ook waarom bepaald gedrag belangrijk is. Dit draagt bij aan hun autonome motivatie om goed gedrag te vertonen, in plaats van alleen te handelen uit angst voor straf. Bovendien wordt de relatie tussen docent en leerling versterkt, wat leidt tot een positief en ondersteunend onderwijsklimaat waarin leerlingen kunnen groeien en zich ontwikkelen.

Het ondersteunen van autonomie en het geven van logische consequenties bieden een duurzamer en effectiever alternatief voor straffen. Deze methoden helpen leerrlingen om verantwoordelijkheid te nemen voor hun gedrag en dragen bij aan een harmonieuzere en respectvollere interactie tussen docent en leerling.

Afsluitende gedachte

Het toepassen van logische consequenties kan in het begin moeilijker lijken dan straffen. Straffen komt vaak vanzelf uit een gevoel van ergernis en lijkt daardoor de makkelijke weg. Bij het toepassen van logische consequenties moet je beter nadenken. Je moet ervoor zorgen dat de consequentie logisch verbonden is aan het gedrag of de schade van het gedrag, en je moet de boodschap rustig overbrengen zonder boosheid te tonen. Dit vereist meer bewuste controle en voelt daarom misschien moeilijker aan.

► Maar het feit dat straffen makkelijker voelt, is geen reden om het te kiezen. Zoals je hebt kunnen lezen, is het namelijk een schijnoplossing.

Lees ook:

Wat vind je van dit artikel?
  • Interessant (3)
  • Bruikbaar (2)