Waarden en wijsheid: hoe we wijzer kunnen worden

Het woord waarden verwijst naar wat we belangrijk vinden in het leven en wat we denken dat goed en slecht is. Waarden zijn belangrijk omdat ze een sterke invloed op onze oordelen, keuzes en gedragingen hebben. Onderzoek uit de zelfdeterminatie laat zien dat wanneer we activiteiten verrichten die in overeenstemming zijn met onze waarden, we ons beter voelen en beter functioneren. Maar wat voor waarden kunnen we zoal hebben? In dit artikel beschrijf ik kenmerken van waarden en leg ik Shalom Schwartz’ Theorie van fundamentele menselijke waarden uit. Vervolgens beschrijf ik welke waarden wijze mensen vooral hebben en welke zij vooral niet hebben. Als je wijzer wilt worden, kun je hier misschien inspiratie uit opdoen.

Kenmerken van waarden

Schwartz (2012) legt uit dat alle waarden de volgende kenmerken hebben:

1. Waarden zijn overtuigingen die onlosmakelijk verbonden zijn met affect. Wanneer waarden geactiveerd worden… worden ze doordrenkt met gevoel.
2. Waarden verwijzen naar wenselijke doelen die het handelen motiveren.
3. Waarden overstijgen specifieke handelingen en situaties.
4. Waarden dienen als normen of criteria. Waarden sturen de selectie of evaluatie van acties, beleid, mensen en gebeurtenissen.
5. Waarden zijn gerangschikt naar belangrijkheid ten opzichte van elkaar.
6. Het relatieve belang van meerdere waarden stuurt het handelen.

Schwartz’ Theorie van fundamentele menselijke waarden

Op basis van wereldwijd onderzoek ontwikkelde Schwartz een taxonomie van waarden bestaande uit de volgende tien menselijke waarden, onderverdeeld in vier categorieën. Deze waarden blijken relevant te zijn voor mensen over de hele wereld. In welke mate individuen deze waarden onderschrijven wordt medebepaald door hun culturele achtergrond.

1. Openheid voor verandering (openness to change)

• • Zelfsturing (self-direction): Onafhankelijk denken en handelen – kiezen, creëren, verkennen.
  • Stimulatie (stimulation): Opwinding, nieuwigheid en uitdaging in het leven.

2. Zelfverbetering (self-enhancement)

• • Hedonisme (hedonism): Plezier of zinnelijke bevrediging voor zichzelf.
  • Prestatie (achievement): Persoonlijk succes door blijk te geven van bekwaamheid volgens sociale normen.
  • Macht (power): Sociale status en prestige, controle of dominantie over mensen en middelen.

3. Behoud (conservation)

• • Veiligheid (security): Veiligheid, harmonie en stabiliteit van de samenleving, van relaties en van zichzelf.
  • Conformiteit (conformity): Beperking van handelingen, neigingen en impulsen die anderen kunnen verstoren of schaden en die indruisen tegen sociale verwachtingen of normen.
  • Traditie (tradition): Respect, betrokkenheid en acceptatie van de gewoonten en ideeën die iemands cultuur of religie biedt.

4. Zelfoverstijging (self-transcendence)

• • Weldadigheid (benevolence): Behoud en verbetering van het welzijn van degenen met wie men vaak persoonlijk contact heeft (de “in-group”).
  • Universalisme (universalism): Begrip, waardering, tolerantie en bescherming voor het welzijn van alle mensen en voor de natuur.

Waardencirumplex

Schwarz heeft deze waarden georganiseerd in een cirkelvormige structuur (een circumplex) zoals die hieronder weergegeven is. Deze indeling maakt het mogelijk waarden te zien als georganiseerd langs twee bipolaire dimensies: tegenover elkaar staande waarden van Zelfoverstijging en Zelfverbetering, en tegenover elkaar staande waarden van Behoud en Openheid voor Verandering.

Wie waardeert wat?

Onderzoek heeft laten zien dat mensen met verschillende achtergronden verschillende waarden onderschrijven:

• Meer politiek-conservatief mensen onderschrijven meestal de volgende waarden wat meer: veiligheid, behoud en macht.
• Meer politiek progressieve mensen onderschrijven meestal de waarde van universalisme wat meer (Sternberg & Glück, 2022).

Waarden en wijsheid

Glück, et al. (2021) deden onderzoek naar de relatie tussen waarden en wijsheid. uit dit onderzoek kwam naar voren dat wijze mensen bepaalde waarden meer onderschreven dan de meeste andere mensen en andere specifieke waarden minder:

• Waarden die wijze mensen meer onderschrijven: zelfsturing, universalisme en weldadigheid
• Waarden die wijze mensen minder onderschrijven: veiligheid en macht

Het belang van wijsheid

In dit recente artikel leg ik uit waarom wijsheid belangrijk is en vermoedelijk steeds belangrijker wordt in onze wereld. Heel kort samengevat leg ik in dat artikel uit dat wijsheid een complex begrip is dat metacognitieve vaardigheden en moraliteit combineert voor het oplossen van slecht gestructureerde problemen in sociale, organisatorische en mondiale contexten. Met de opkomst van nieuwe technologieën is wijsheid misschien belangrijker dan ooit tevoren voor het verbeteren van de kwaliteit van ons leven. Hoewel het ontwikkelen van wijsheid moeilijk is, kunnen we er dagelijks naar streven en stapje voor stapje groeien, waardoor we beter uitgerust zijn om de grote problemen van de toekomst aan te pakken.

Wat je kunt doen als je wijzer wilt worden

Onze waarden hoeven niet statisch te zijn. Door ervaring en reflectie kunnen we leren andere dingen belangrijk te vinden. Mocht je wijzer willen worden, dan is het misschien de moeite waard om te reflecteren op wat je belangrijk vindt. Je zou dan kunnen nadenken over hoe je de volgende waarden een grotere rol kunt gaan geven in je leven:

1. Zelfsturing (self-direction): Onafhankelijk denken en handelen – kiezen, creëren, verkennen.
2. Universalisme (universalism): Begrip, waardering, tolerantie en bescherming voor het welzijn van alle mensen en voor de natuur.
3. Weldadigheid (benevolence): Behoud en verbetering van het welzijn van degenen met wie men vaak persoonlijk contact heeft (de “in-group”).

Daarnaast zou je kunnen nadenken over hoe je de volgende waarden een minder grote rol kunt gaan geven in je leven:

1. Macht (power): Sociale status en prestige, controle of dominantie over mensen en middelen.
2. Veiligheid (security): Veiligheid, harmonie en stabiliteit van de samenleving, van relaties en van zichzelf.