Vandaag verschijnt in de Volkskrant een artikel over angstcultuur die er jarenlang heerste bij het tv-programma De Wereld Draait Door door woede-uitbarstingen van presentator Matthijs van Nieuwkerk. De Volkskrant schrijft: “Vijftien jaar lang geniet een miljoenenpubliek van De Wereld Draait Door. Maar wat de kijker niet ziet, is dat achter de schermen een angstcultuur heerst. Tientallen medewerkers werden ziek. Omroep BNNVara greep niet in. ‘Het was alsof de duivel in hem kroop.’” Ik denk dat we iets belangrijks kunnen leren van de Van Nieuwkerk-affaire.

Trainingen Progressiegericht Werken

De Van Nieuwkerk-affaire: schreeuwen, vernederen, intimideren

De Volkskrant sprak met meer dan zeventig oud-medewerkers van DWDD. Op grond hiervan schrijven zij dat er in het programma een angstcultuur heerste die mede veroorzaakt werd door extreme woede-uitbarstingen van presentator Van Nieuwkerk. Volgens de krant zijn vele medewerkers door hem toegeschreeuwd, vernederd en geïntimideerd.

De krant beschrijft een voorbeeld van een situatie waarin tijdens een uitzending een verkeerd geluidsfragment te horen. Na de uitzending confronteert Van Nieuwkerk de geluidsman die de fout heeft gemaakt:

‘Wíé is hier verantwoordelijk voor?’, schreeuwt Van Nieuwkerk. Even later staat hij tegenover een geluidsman. Hun hoofden zijn dicht bij elkaar. ‘Wat stá je daar nou man?’, schreeuwt Van Nieuwkerk. Dan begint hij te razen. Zijn woede is zo extreem dat velen het zich drie jaar na dato nog herinneren. ‘Het was’, zegt een redacteur, ‘alsof de duivel in hem kroop.’ Medewerkers gooien snel de deuren dicht: niemand mag dit zien of horen. De geluidsman probeert wat terug te zeggen, maar hij komt niet boven de presentator uit. ‘Het is meneer Van Nieuwkerk voor jou’, horen aanwezigen hem schreeuwen. ‘Jij!’, schreeuwt de presentator volgens meerdere getuigen. ‘Jij had hier op je knieën moeten zitten, en moeten zeggen: sorry.’ Onthutst kijken mensen naar wat hier gebeurt. ‘Zeg sórry meneer Van Nieuwkerk’, roept de presentator. Om hen heen is het doodstil. En dan doet de man wat hij zegt. ‘Sorry meneer Van Nieuwkerk’, brengt hij uit. Zijn woorden gaan bij sommigen door merg en been. ‘Als ik hier aan terugdenk, krijg ik nog steeds kippevel’, zegt een redacteur. ‘Ik schaamde me kapot.’ ‘We waren allemaal in shock. Dit ging over alle grenzen heen’, zegt een ander, ‘het ging zó ver dat ik heb besloten dat ik nooit meer met Matthijs wil werken.’ Sommige getuigen voelen zich schuldig. ‘Ik heb hier naderhand lang over nagedacht’, zegt een van hen. ‘Niemand deed iets. Waarom deed ik niets?’

Hoe kon dit wangedrag zo lang doorgaan?

Een vraag die veel gesteld wordt in de Van Nieuwkerk-affaire is: “Hoe kon dit zo lang doorgaan?” Het schijnt dat leidinggevenden in de omroep bericht zijn over grensoverschrijdend gedrag van de presentator maar niet hebben ingegrepen. Anderen zeggen dat als het programma zo lang succesvol is geweest, het wangedrag niet zo erg geweest kan zijn.

Waarom toxisch werkgedrag vaak getolereerd wordt

In dit artikel schreef ik over onderzoek van Housman & Miner (2015) over het belang van het corrigeren van toxisch werkgedrag. Onder toxisch werkgedrag verstaan de auteurs gedragingen zoals stelen, respectloos gedrag, pesten, frauderen of seksuele intimidatie. De onderzoekers leggen uit dat het identificeren en ‘aanpakken’ van ‘toxische medewerkers’ bemoeilijkt wordt door het feit dat deze medewerkers gemiddeld gesproken een hoge kwantitatieve output leveren (productief zijn). Dit feit kan verklaren waarom medewerkers die toxisch gedrag vertonen vaak langdurig kunnen blijven doorgaan.

Leidinggevenden vinden het moeilijk om deze mensen te corrigeren

Verder schrijf ik: “Vaak zie ik dat leidinggevenden te terughoudend zijn in corrigeren van dit schadelijke gedrag. Ik denk dat hier verschillende redenen voor zijn. Een belangrijke reden is dat de betreffende lastpakken vaak ruimschoots voldoen aan de objectieve (kwantitatieve) eisen die er aan hen worden gesteld. Leidinggevenden vinden het daarom moeilijk deze mensen te corrigeren. Een tweede reden is dat leidinggevenden vaak het gevoel hebben dat ze niet competent zijn om dergelijke correctiegesprekken te voeren. Kort gezegd: ze hebben geen idee hoe ze de persoon moeten corrigeren en kiezen er daarom liever voor om het risico niet te nemen om het gesprek aan te gaan met mogelijk nare gevolgen.”

Waarom namen medewerkers niet gewoon ontslag?

Een redenering die ik soms hoor is: “Als het dan zo erg was, waarom hebben die mensen dan niet meteen ontslag genomen?” De implicatie van mensen die dit zeggen, is dat het allemaal vast erg meeviel. Maar ik denk dat dit een drogreden is. Dat iemand niet meteen ontslag neemt, na te zijn vernederd kan met allerlei dingen te maken hebben zoals angst om de hypotheek niet meer te kunnen betalen, angst om het werk dat je leuk vindt niet meer te kunnen doen, onzekerheid en zelftwijfel, enzovoorts.

De No Asshole Rule

De Van Nieuwkerk-affaire doet met ook denken aan het boek The No Asshole Rule van Bob Sutton. In dit artikel somt Gwenda Schlundt Bodien op wat Sutton verstaat onder ‘klootzak-gedrag’ van leiders:

Klootzakken doen, op een dagelijkse basis, de volgende dingen: mensen persoonlijk beledigen, iemand persoonlijke territorium binnendringen , ongevraagd fysiek contact, bedreigingen, intimidatie, zowel verbaal als non-verbaal sarcastische ‘grapjes’ en ‘plagerijen’ gebruiken als manier om iemand te beledigen, aanwakkeren van vuurtjes per e-mail, benoemen van de eigen status en positie om de ander te vernederen, publieke beschuldigingen en status-verlagende rituelen naar anderen, onbeschofte interrupties, oneerlijke aanvallen, boze blikken, mensen behandelen alsof ze onzichtbaar zijn.

In Gwenda’s artikel is verder te lezen dat de schadelijke effecten van asshole-gedrag groot zijn. Het ondermijnt het welzijn, het functioneren, de motivatie en de betrokkenheid van medewerkers. Het kan leiden tot psychologische en fysieke klachten, een hoog verzuim en een hoog verloop. Verder kan het leiden tot het het toenemen van het toxische gedrag, ook door anderen in de organisatie. En uiteindelijk kan het leiden tot reputatieschade voor de organisatie en zelfs voor de asshole-leider zelf.

We zien dit laatste nu ook in de Van Nieuwkerk-affaire. BNNVara zegt nu dat er eerder had moeten worden ingegrepen bij het programma. Van Nieuwkerk zelf komt met een quasi-excuus. Hij zegt: “Zeker, ik was fanatiek, ­eigenwijs en streng. En ik kon af en toe lelijk uit mijn slof schieten. Waardeloos. Maar ik ben nu gemakshalve ­teruggevouwen tot een Eeuwige Driftbui. En dat was ik dacht ik niet.” Dit klinkt relativerend. Maar ik vermoed dat het slechts een kwestie van tijd is voordat Van Nieuwkerk goed gaat beseffen dat het probleem nu ook bij hem ligt en niet meer alleen bij de medewerkers die hij afgesnauwd heeft.

Wat macht kan doen

Het lijkt erop alsof het succesvolle en machtige mensen soms naar de bol kan stijgen. We zien dit niet alleen in het extreme gedag van Van Nieuwkerk dat hierboven beschreven werd. We zien het ook in de recente bizarre gedragingen van Elon Musk.

Musk kocht Twitter en ontsloeg meteen een flink deel van het management en het personeel. Hij stuurde het resterende personeel van Twitter een memo waarin hij eist dat ze ‘extreme hardcore’ zullen zijn en lange intense dagen willen maken. Zo niet dan verliezen ze direct hun baan. Tegelijkertijd heeft hij bij een van zijn anders bedrijven een bizarre bonus geëist (en gekregen) van maar liefst 56 miljard dollar. Alsof dat nog niet bizar genoeg is mengt hij zich ook nog eens in de nationale verkiezingen door een stemadvies (voor de Republikeinen) te geven en zich te mengen in de internationale politiek door zich te bemoeien met de oorlog in Oekraïne.

In zijn boek Corruptible schrijft Brian Klaas dat slecht gedrag van mensen in machtsposities vaak voorkomt om twee redenen. De eerste reden is dat macht corrumpeert. In dit artikel over het boek schrijf ik: “Veel mensen in machtsposities zitten in de omstandigheid dat de mensen om hen heen hen vooral veel naar de mond praten waardoor zij wellicht steeds meer gaan geloven in hun eigen gelijk en hun privileges als vanzelfsprekend gaan zien. De tweede reden is dat macht mensen aantrekt met honger naar macht met narcistische, machiavellistische en psychopathische neigingen.

Discussie

De Van Nieuwkerk-affaire kan ons helpen om progressie te boeken. Eeuwen geleden werd de vergaande uitbuiting van mensen min of meer als normaal beschouwd. Honderd jaar geleden was het slecht behandelen van fabrieksarbeiders aan de orde van de dag. Gelukkig is er de afgelopen eeuw in werk steeds meer aandacht gekomen voor de waardigheid en de belangen van mensen. Maar dit proces is zeker niet voltooid.

Commercieel succes en kijkcijfers rechtvaardigen niet dat je structureel slecht met mensen omgaat. Iedereen kan een keer uit zijn slof schieten. Maar het maken van “mooie televisie” is geen rechtvaardiging voor een patroon van vernederend gedrag. Mensen vernederen en intimideren kun je zien als een vorm van valsspelen. Het winnen van een schaakwedstrijd door vals te spelen is niet bewonderenswaardig. “Mooie tv” maken terwijl je achter de schermen structureel je redactie afsnauwt is dat ook niet.

Goede resultaten kunnen ook bereikt worden terwijl je respectvol met mensen omgaat. Respectvol met mensen omgaan is de enige duurzame manier om goede resultaten te bereiken. Journalist Kim van Keken schreef: “Ik heb op de redactie van Jinek en Pauw gewerkt. En ze waren beiden áltijd zeer correct naar de redacteuren. Een feest om voor deze presentatoren te werken. Dus de verdedigingen van sommigen dat het zo nou eenmaal gaat op redacties is echt grote bs.”

Het corrigeren van mensen in machtsposities die zich onuitstaanbaar gedragen kan eng zijn en niet zo gemakkelijk. Maar wegkijken kan je later duur komen te staan.

Wat vind je van dit artikel?
  • Bruikbaar (24)
  • Interessant (21)