De Zweed Johan Norberg heeft een boek geschreven waarin hij beschrijft hoe de wereld progressie heeft geboekt op een groot aantal gebieden. Het boek, met als titel Progress: Ten Reasons to Look Forward to the Future, bevat tien hoofdstukken waarin de volgende onderwerpen worden behandeld: voedsel, sanitatie, levensverwachting, armoede, geweld, milieu, geletterdheid, vrijheid, gelijkheid en de positie van kinderen.

Waarom de progressieboodschap moeilijk te geloven is

De centrale stelling van het boek is dat de wereld de afgelopen 100 jaar meer vooruitgang heeft geboekt dan in de 100.000 jaar daarvoor. Om verschillende redenen kan dit een moeilijk te geloven boodschap zijn. Eén van die redenen is dat we slecht weten hoe ellendig het leven vroeger in veel opzichten was. Enkele honderden jaren geleden stierven bijvoorbeeld wereldwijd mensen in grote getale aan hongersnood, ziektes en geweld.

Een andere reden is dat we het verleden vertekend onthouden. Ook in ons eigen leven zien we de progressie die er is vaak niet goed doordat we het verleden te rooskleurig onthouden. Nog een reden is dat we door de nieuwsmedia niet systematisch op de hoogte worden gehouden van de belangrijk progressie die er vrijwel wereldwijd is en die al decennialang voortschrijdt. In plaats daarvan wordt wel dagelijks bericht over de negatieve en beangstigende dingen die er (nog steeds) gebeuren.

Progressie brengt ook nieuwe problemen met zich mee

In het boek is te lezen dat het oplossen van het ene probleem (progressie) normaal gesproken gepaard gaat met het ontstaan van nieuwe problemen. Door de industrialisatie tijdens de industriële revolutie, die welvaart voor velen schiep, ontstond bijvoorbeeld tegelijkertijd op grote schaal luchtverontreiniging. Een ander voorbeeld is dat door de groene revolutie (vanaf de jaren ’60), die het mogelijk maakte om op grote schaal hongersnood in de wereld te voorkomen en terug te dringen, mileuproblemen en gezondheidsproblemen ontstonden, in het bijzonder door het gebruik van pesticiden.

Norberg brengt over dit soort ‘progressieproblemen’ (mijn woord) wel goede argumenten naar voren. In de eerste plaats beschrijft hij hoe gevreesde problemen vaak niet uitkomen doordat mensen de problemen hebben weten op te lossen voor ze tot rampen leiden. Een voorbeeld hiervan is dat veel doemvoorspellingen van de club van Rome uit het begin van de jaren ’70 en mensen als Paul Ehrlich niet zijn uitgekomen.

In de tweede plaats erkent hij bepaalde problemen maar stelt hij dat de omvang van deze problemen geringer is dan de voordelen van de progressie. De groene revolutie, bijvoorbeeld, levert feitelijk milieuproblemen op maar maakt landbouw tegelijk zo efficiënt dat de hoeveelheid benodigde landbouwgrond enorm is afgenomen. Deze weer vrijgekomen grond kan worden teruggegeven aan de natuur. In de derde plaats zegt hij dat reële problemen zoals global warming op moeten worden gelost en op kunnen worden gelost. Hij stelt dat niet alleen energiebewuster gedrag van individuen en organisatie nodig is maar dat technologische innovatie een grote bijdrage kan leveren aan het oplossen van dit probleem.

Wat Norberg over deze onderwerpen schrijft, is interessant en komt in grote lijnen overtuigend over. Ik vind het lastig te beoordelen of hij voldoende aandacht heeft voor verschillende soorten milieuproblemen maar ben hier niet helemaal van overtuigd.

Wat zijn de oorzaken van de progressie?

Ik heb de indruk dat Norberg de progressie die hij noemt op overtuigende manieren documenteert. Een vraag is vervolgens: hoe is het de mensheid gelukt en aan het lukken om deze progressie te bereiken? Welke factoren hebben hem veroorzaakt? Veel van de factoren die hij noemt, lijken mij geloofwaardig.

Hij beschrijft bijvoorbeeld hoe het beschikbaar komen van schoon water om te drinken, wassen en koken een enorme invloed heeft gehad op de levensverwachting van mensen. Verder noemt hij het belang van de ontdekking dat microben ziektes kunnen verwekken en het beschikbaar komen van penicilline als zeer belangrijk. Naast dit soort dingen noemt hij ook als belangrijke oorzaken van progressie veel ideeën die in de tijd van de Verlichting opkwamen zoals het idee van universele mensenrechten en het geloof in vooruitgang door kennisvergaring. Daarnaast stelt hij dat het recht op individueel bezit, de opkomst van handel en de opkomst van democratieën sterk hebben bijgedragen.

Wat door het boek heen naar voren komt is dat er een zekere sequentie lijkt te moeten zitten in hoe progressie bereikt wordt. Als mensen zich in ellendige omstandigheden bevinden, hebben ze alleen oog voor hun directe eigen belang. Ze willen overleven en kunnen zich in mindere mate druk maken om dingen als overbevolking, milieuproblemen en gelijke rechten voor verschillende groepen mensen. Als mensen welvarender worden, neemt hun motivatie toe om ook dit soort dingen te verbeteren.

Een speciaal voorbeeld van wat er gebeurt als mensen welvarender worden, is dat ze dan in het algemeen gemiddeld minder kinderen krijgen. Als je overbevolking in de wereld tegen wilt gaan en toekomstige hongersnood en milieuproblemen wilt voorkomen is er dus waarschijnlijk niets zo verstandig als er keihard aan te werken om de levensomstandigheden en welvaart van de mensen in arme landen te verbeteren.

Onderschatting van het belang van overheden?

Hoewel ik het boek een aanrader vind, vooral omdat de auteur zijn stellingen uitgebreid onderbouwt met feitenmateriaal, heb ik een kanttekening. Deze is dat de beschrijving van de auteur van de progressie in de wereld beter onderbouwd is dan zijn beschrijvingen van de oorzaken van progressie. Ik erken dat de vraag wat de progressie veroorzaakt heeft een moeilijkere is dan de vraag welke progressie er is. Maar ik ben niet op alle fronten overtuigd van zijn beantwoording van die vraag. Ik vermoed met name dat de auteur te eenzijdig de nadruk legt op de positieve werking van kapitalisme en economische welvaart.

Ik heb het idee dat hij het belang van overheden onderschat (te weinig belicht) en zelfs hier en daar te negatief afschildert. Na het lezen van het boek las ik dat de auteur verbonden is aan een libertarische organisatie, wat het vorige punt wellicht verklaart. Ik ben sceptisch over het libertarische geloof in een minimale overheid. Zelf denk ik dat overheden een essentiële en positieve rol spelen bij het bereiken van progressie.

Overheden zijn bijvoorbeeld nodig voor het definiëren en begrenzen van het kapitalistische systeem (zie het laatste boek van Robert Reich). Zonder goede regulering door overheden kunnen bedrijven slechte dingen doen en te machtig worden (zie bijvoorbeeld de crisis uit 2008 en de huidige ondermijnende werking van Amerikaanse bedrijven op de democratie).

Daarnaast denk ik dat het belang van overheden ook wordt onderschat in de ontwikkeling van kennis en technologie. Norberg benadrukt wel het grote belang van kennis en technologie maar belicht nauwelijks hoe essentieel de rol is die de overheid speelt bij de ontwikkeling hiervan (zie bijvoorbeeld hier).