In een LinkedIn post van Jan Rotmans, hoogleraar duurzaamheid in Rotterdam en auteur van het boek Omarm de chaos kwam ik het begrip ‘illusie van machteloosheid‘ tegen.
“Wij onderschatten stelselmatig onze eigen impact”
Jan Rotmans bedoelt met de illusie van machteloosheid dat we als individuen onterecht denken dat we niet of nauwelijks impact hebben op het realiseren belangrijke veranderingen in de maatschappij.
Rotmans gaf commentaar op Louise Fresco die in een interview had gezegd: “Wie stopt met vlees eten omwille van het klimaat overschat zijn impact’. Rotmans reactie: “Dit is nu een voorbeeld van wat ik noem ‘de illusie van machteloosheid’. Mensen wordt aangepraat dat ze niet of nauwelijks impact hebben en gaan zich daar dan ook naar gedragen, wat leidt tot passiviteit. Terwijl als we massaal zouden stoppen met het eten van vlees dat een enorme impact op het klimaat zou hebben. Het laatste VN-klimaatrapport geeft aan dat als wij ons gedrag echt veranderen dat kan leiden tot 40-70% minder CO2-uitstoot. Trap er dus niet in, wij onderschatten stelselmatig onze eigen impact, als we dat niet zouden doen zou de klimaattransitie veel sneller kunnen verlopen.” |
De illusie van machteloosheid doet denken aan de statische mindset
Ik ben het van ganser harte eens met Rotmans. Hij wijst terecht op de enorme invloed die we samen hebben als we allemaal kleine stapjes een goede richting op doen.
Ik zie een relatie tussen de illusie van machteloosheid en het concept mindset van Carol Dweck. Lezers van mijn website weten het: Carol Dweck is een wereldberoemde psychologe die onderzoek heeft gedaan naar de kracht van onze mindset.
Een groeimindset houdt in: het geloof dat je door je effectief in te spannen beter kunt worden in de dingen waar je beter in zou willen worden. Een dergelijke overtuiging helpt om uitdagingen aan te gaan, te leren, te presteren en je goed te voelen. Een statische mindset houdt het geloof in dat onze capaciteiten en vaardigheden nauwelijks ontwikkelbaar zijn. Een statische mindset leidt ertoe dat we minder gericht zijn op het aangaan van uitdagingen en dat we eerder opgeven als moeilijke dingen ons niet snel lukken.
► Zowel bij de statische mindset als bij de illusie van machteloosheid kan een self-fulfilling prophecy en een vicieuze cirkel optreden. Als we geloven dat we geen invloed hebben, kunnen we passief worden en stoppen met proberen om invloed uit te oefenen. Dit kan er vervolgens toe leiden dat onze overtuiging dat we geen invloed hebben wordt bevestigd.
Robert Frank: onze omgevingen zijn ook ten dele het product van ons eigen gedrag
Rotmans’ betoog deed me ook denken aan het laatste boek van econoom Robert Frank, Under the influence. In dat boek legt Frank uit dat gedrag op een krachtige manier wordt overgedragen van de ene persoon naar de andere en vervolgens naar nog veel meer mensen. Gedrag en keuzes kunnen zich als een soort virus – goedaardig of kwaadaardig – verspreiden.
Frank pleit ervoor om ons hier goed bewust van te zijn en er gebruik van te maken. De eye-opener van Frank is: sociale invloed is tweerichtingsverkeer. We worden niet alleen beïnvloed door onze omgevingen, onze omgevingen zijn ook ten dele het product van ons eigen gedrag.
Onze gedragingen kunnen kettingreacties teweeg brengen
In complexe systemen kunnen kleine veranderingen soms grote gevolgen hebben. Denk aan het vlindereffect. Deze is een metafoor die in 1961 werd gebruikt door Edward Lorenz om aan te geven dat de vleugels van een vlinder in Brazilië maanden later een tornado in Texas zouden kunnen veroorzaken. Kleine gedragingen kunnen verderop in een systeem grote gevolgen hebben doordat ze kettingreacties opwekken. Een andere bekende metafoor die over iets vergelijkbaars gaat is het sneeuwbaleffect.
De onzichtbaarheid van onze invloed
Maar de spreekwoordelijke vlinder in Brazilië heeft zelf geen flauw benul van het feit dat hij of zij een tornado in Texas heeft helpen veroorzaken. Op dezelfde manier hebben wij vaak weinig besef van de sociale invloed die wij zelf hebben.
Als wij een bepaalde keuze maken of ons ergens voor uitspreken dan weten wij meestal niet wat de effecten hiervan op anderen zijn. Misschien weten we niet eens wie de keuze of uiting heeft gezien of gehoord (bijvoorbeeld als we een artikeltje hebben geschreven). Wat we zeker niet kunnen weten is wat er in de hoofden omgaat van de mensen die ons geobserveerd hebben. Het kan zijn dat ze ons dat nooit vertellen. Het kan ook zijn onze woorden of acties pas na verloop van tijd een kwartje doen vallen bij hen.
Wat ik maar wil zeggen is: een groot deel van de sociale invloed die we mogelijk hebben, is waarschijnlijk onzichtbaar voor onszelf. Dat is al helemaal het geval als er een kettingreactie ontstaat. Misschien zijn we ons ten dele bewust van onze invloed op de persoon met wie we een gesprek hebben gehad. Maar hoe die persoon weer anderen beïnvloed heeft, valt waarschijnlijk grotendeels of geheel buiten ons blikveld.
We voelen ons klein vergeleken met de omvang van de grote problemen van de wereld
Een belangrijke andere mogelijke reden voor de illusie van machteloosheid is de volgende. We worden tegenwoordig voortdurend blootgesteld aan negatieve berichtgeving in de media over grote maatschappelijke problemen zoals klimaatverandering of politieke instabiliteit. Dit kan ertoe leiden we gevoel krijgen dat we geen invloed hebben op deze problemen.
Als ik aan mijn eigen beperkte mogelijkheden en capaciteiten denk en die vergelijk met de enorme omvang van existentiële problemen waar we voor staan kan ik me ook heel klein voelen.
Laten we niet onze eigen machteloosheid veroorzaken
Maar de illusie van machteloosheid is inderdaad op zijn minst ten dele een illusie omdat we wel degelijk invloed kunnen hebben op belangrijke veranderingen in de maatschappij. Onze dagelijkse keuzes en gedragingen kunnen invloed hebben op anderen en op grotere maatschappelijke veranderingen. Een klein voorbeeldje waarin ik twee verschillende keuzes vergelijk.
Jan komt bij een benzinepomp om een broodje te hopen. Hij is veganist maar ziet helaas alleen broodjes met vlees en kaas liggen. Teleurgesteld verlaat hij de bezinepomp. Kan het zijn dat deze persoon last heeft van de illusie van machteloosheid? Hoe zou iemand die daar geen last van heeft zich anders gedragen? Nu hij de pomp verlaten heeft zonder iets te zeggen of te vragen heeft hij de mogelijkheid laten liggen om invloed uit te oefenen. Als hij bij de balie had gevraagd naar een vegan broodje had hij tenminste de pomphouder de gelegenheid gegeven om te overwegen vegan broodjes in te slaan. Jan heeft er nu zelf voor gekozen om zich machteloos te gedragen. |
Natuurlijk moeten we dingen in perspectief blijven zien. Jan zal met zijn vraag naar een vegan broodje vermoedelijk niet eigenhandig een wereldverschuiving teweeg brengen. We kunnen de wereld niet op onze schouders dragen en dat hoeft ook niet want we zijn met velen. Maar wie weet kan Jan samen met anderen een kettingreactie helpen ontstaan.
Voorbeelden van hoe we eenvoudig invloed kunnen hebben
Er zijn veel voorbeelden van onzichtbare vormen van invloed die we kunnen uitoefenen. Hier zijn er enkele:
- Door te kiezen voor duurzame producten en diensten kunnen we bijdragen aan een beter milieu.
- Door te stemmen bij verkiezingen kunnen we invloed uitoefenen op politieke besluitvorming.
- Door onze mening te delen met anderen kunnen we hen beïnvloeden en inspireren.
- Door ons aan te sluiten bij maatschappelijke organisaties kunnen we samen met anderen werken aan belangrijke veranderingen in de maatschappij.
- Door ons werk goed te doen kunnen we bijdragen aan het succes van onze organisatie en daarmee aan de economische ontwikkeling van ons land.
- Door vriendelijk te zijn tegen anderen kunnen we hun dag een beetje beter maken.
- Door ons geld bewust uit te geven, bijvoorbeeld door te doneren aan goede doelen of door te investeren in duurzame projecten, kunnen we bijdragen aan een betere wereld.
Conclusie: wees je meer bewust van je eigen mogelijkheid om invloed te hebben
In dit artikel heb ik uitgelegd wat de illusie van machteloosheid is, wat enkele redenen zijn voor deze illusie en wat de nadelige effecten ervan zijn. Ik heb ook laten zien dat deze illusie inderdaad -op zijn minst ten dele- een illusie is omdat we wel degelijk invloed hebben op belangrijke veranderingen in de maatschappij.
► Ik nodig je uit om meer te geloven in je eigen mogelijkheid om invloed te hebben en om na te denken over welke kleine stapjes je kunt ondernemen om die gewenste invloed te zoeken.
0 reacties