Illusie van machteloosheid: we hebben meer invloed dan we denken

In een LinkedIn post van Jan Rotmans, hoogleraar duurzaamheid in Rotterdam en auteur van het boek Omarm de chaos kwam ik het begrip ‘illusie van machteloosheid‘ tegen.

Jan Rotmans: “Wij onderschatten stelselmatig onze eigen impact”

Jan Rotmans bedoelt met de illusie van machteloosheid dat we als individuen onterecht denken dat we niet of nauwelijks impact hebben op het realiseren belangrijke veranderingen in de maatschappij.

De illusie van machteloosheid doet denken aan de statische mindset

Ik ben het van ganser harte eens met Rotmans. Hij wijst terecht op de enorme invloed die we samen hebben als we allemaal kleine stapjes een goede richting op doen.

Ik zie een relatie tussen de illusie van machteloosheid en het concept mindset van Carol Dweck. Lezers van mijn website  weten het: Carol Dweck is een wereldberoemde psychologe die onderzoek heeft gedaan naar de kracht van onze mindset.

Een groeimindset houdt in: het geloof dat je door je effectief in te spannen beter kunt worden in de dingen waar je beter in zou willen worden. Een dergelijke overtuiging helpt om uitdagingen aan te gaan, te leren, te presteren en je goed te voelen. Een statische mindset houdt het geloof in dat onze capaciteiten en vaardigheden nauwelijks ontwikkelbaar zijn. Een statische mindset leidt ertoe dat we minder gericht zijn op het aangaan van uitdagingen en dat we eerder opgeven als moeilijke dingen ons niet snel lukken.

► Zowel bij de statische mindset als bij de illusie van machteloosheid kan een self-fulfilling prophecy en een vicieuze cirkel optreden. Als we geloven dat we geen invloed hebben, kunnen we passief worden en stoppen met proberen om invloed uit te oefenen. Dit kan er vervolgens toe leiden dat onze overtuiging dat we geen invloed hebben wordt bevestigd.

Robert Frank: onze omgevingen zijn ook ten dele het product van ons eigen gedrag

Rotmans’ betoog deed me ook denken aan het laatste boek van econoom Robert Frank, Under the influence. In dat boek legt Frank uit dat gedrag op een krachtige manier wordt overgedragen van de ene persoon naar de andere en vervolgens naar nog veel meer mensen. Gedrag en keuzes kunnen zich als een soort virus – goedaardig of kwaadaardig – verspreiden.

Frank pleit ervoor om ons hier goed bewust van te zijn en er gebruik van te maken. De eye-opener van Frank is: sociale invloed is tweerichtingsverkeer. We worden niet alleen beïnvloed door onze omgevingen, onze omgevingen zijn ook ten dele het product van ons eigen gedrag.

Onze gedragingen kunnen kettingreacties teweeg brengen

In complexe systemen kunnen kleine veranderingen soms grote gevolgen hebben. Denk aan het vlindereffect. Deze is een metafoor die in 1961 werd gebruikt door Edward Lorenz om aan te geven dat de vleugels van een vlinder in Brazilië maanden later een tornado in Texas zouden kunnen veroorzaken. Kleine gedragingen kunnen verderop in een systeem grote gevolgen hebben doordat ze kettingreacties opwekken. Een andere bekende metafoor die over iets vergelijkbaars gaat is het sneeuwbaleffect.

De onzichtbaarheid van onze invloed

Maar de spreekwoordelijke vlinder in Brazilië heeft zelf geen flauw benul van het feit dat hij of zij een tornado in Texas heeft helpen veroorzaken. Op dezelfde manier hebben wij vaak weinig besef van de sociale invloed die wij zelf hebben.

Als wij een bepaalde keuze maken of ons ergens voor uitspreken dan weten wij meestal niet wat de effecten hiervan op anderen zijn. Misschien weten we niet eens wie de keuze of uiting heeft gezien of gehoord (bijvoorbeeld als we een artikeltje hebben geschreven). Wat we zeker niet kunnen weten is wat er in de hoofden omgaat van de mensen die ons geobserveerd hebben. Het kan zijn dat ze ons dat nooit vertellen. Het kan ook zijn onze woorden of acties pas na verloop van tijd een kwartje doen vallen bij hen.

Wat ik maar wil zeggen is: een groot deel van de sociale invloed die we mogelijk hebben, is waarschijnlijk onzichtbaar voor onszelf. Dat is al helemaal het geval als er een kettingreactie ontstaat. Misschien zijn we ons ten dele bewust van onze invloed op de persoon met wie we een gesprek hebben gehad. Maar hoe die persoon weer anderen beïnvloed heeft, valt waarschijnlijk grotendeels of geheel buiten ons blikveld.

We voelen ons klein vergeleken met de omvang van de grote problemen van de wereld

Een belangrijke andere mogelijke reden voor de illusie van machteloosheid is de volgende. We worden tegenwoordig voortdurend blootgesteld aan negatieve berichtgeving in de media over grote maatschappelijke problemen zoals klimaatverandering of politieke instabiliteit. Dit kan ertoe leiden we gevoel krijgen dat we geen invloed hebben op deze problemen.

Als ik aan mijn eigen beperkte mogelijkheden en capaciteiten denk en die vergelijk met de enorme omvang van existentiële problemen waar we voor staan kan ik me ook heel klein voelen.

Laten we niet onze eigen machteloosheid veroorzaken

Maar de illusie van machteloosheid is inderdaad op zijn minst ten dele een illusie omdat we wel degelijk invloed kunnen hebben op belangrijke veranderingen in de maatschappij. Onze dagelijkse keuzes en gedragingen kunnen invloed hebben op anderen en op grotere maatschappelijke veranderingen. Een klein voorbeeldje waarin ik twee verschillende keuzes vergelijk.

Natuurlijk moeten we dingen in perspectief blijven zien. Jan zal met zijn vraag naar een vegan broodje vermoedelijk niet eigenhandig een wereldverschuiving teweeg brengen. We kunnen de wereld niet op onze schouders dragen en dat hoeft ook niet want we zijn met velen. Maar wie weet kan Jan samen met anderen een kettingreactie helpen ontstaan.

Voorbeelden van hoe we eenvoudig invloed kunnen hebben

Er zijn veel voorbeelden van onzichtbare vormen van invloed die we kunnen uitoefenen. Hier zijn er enkele:

1. Door te kiezen voor duurzame producten en diensten kunnen we bijdragen aan een beter milieu.
2. Door te stemmen bij verkiezingen kunnen we invloed uitoefenen op politieke besluitvorming.
3. Door onze mening te delen met anderen kunnen we hen beïnvloeden en inspireren.
4. Door ons aan te sluiten bij maatschappelijke organisaties kunnen we samen met anderen werken aan belangrijke veranderingen in de maatschappij.
5. Door ons werk goed te doen kunnen we bijdragen aan het succes van onze organisatie en daarmee aan de economische ontwikkeling van ons land.
6. Door vriendelijk te zijn tegen anderen kunnen we hun dag een beetje beter maken.
7. Door ons geld bewust uit te geven, bijvoorbeeld door te doneren aan goede doelen of door te investeren in duurzame projecten, kunnen we bijdragen aan een betere wereld.

Conclusie: wees je meer bewust van je eigen mogelijkheid om invloed te hebben

In dit artikel heb ik uitgelegd wat de illusie van machteloosheid is, wat enkele redenen zijn voor deze illusie en wat de nadelige effecten ervan zijn. Ik heb ook laten zien dat deze illusie inderdaad -op zijn minst ten dele-  een illusie is omdat we wel degelijk invloed hebben op belangrijke veranderingen in de maatschappij.

► Ik nodig je uit om meer te geloven in je eigen mogelijkheid om invloed te hebben en om na te denken over welke kleine stapjes je kunt ondernemen om die gewenste invloed te zoeken.

Lees ook:

• Hoe wil ik mij van dag tot dag verhouden tot dit onderwerp?
• Aan de verkeerde kant van de geschiedenis staan