Richard Nisbett, die ik hier al eens vaker noemde, heeft een kort maar interessant nieuw artikel geschreven over de fundamentele attributiefout. Samen met Lee Ross schreef hij hier ooit een klassiek boek over, The Person and the Situation. De fundamentele attributiefout houdt in dat we systematisch de invloed van situaties, structuren en systemen op ons gedrag onderschatten en systematisch de invloed van persoonlijke kenmerken en aanleg op ons gedrag overschatten. Een andere manier waarop Nisbett het formuleert: we zijn, onterecht, geneigd om over het gedrag van mensen in puur dispositionele termen te denken (dispositie betekent aanleg).

De invloed van Aristoteles: dispositionele kijk

Nisbett schrijft dat niet-Westerlingen wat minder vatbaar zijn voor de fundamentele attributiefout. Hij denkt dat dit te maken heeft met de grote invloed die Aristoteles heeft gehad op onze cultuur. Aristoteles had een sterk dispositionele kijk op het gedrag van niet alleen mensen maar ook objecten. Zo dacht hij bijvoorbeeld dat een steen in water zinkt vanwege een eigenschap van de steen terwijl andere objecten die niet zinken die eigenschap niet hebben.

Consequenties: we zoeken de verklaring in persoonlijkheid en (gebrek aan) talent

De fundamentele attributiefout heeft veel consequenties. Als we iemand oneerlijk gedrag zien vertonen, zijn we geneigd om de oorzaak hiervan te zoeken binnen de persoon (“Wat een oneerlijke vent!”). We denken dat we zelf zoiets nooit zouden doen. Maar, zo legt Nisbett uit, menselijk gedrag varieert sterk in verschillende situaties. De invloed van intrapersoonlijke kenmerken is veel minder groot dan we denken. Wat we ons te weinig realiseren is dat als iemand zich eerlijk gedraagt in de ene situatie, hij dat mogelijk niet doet in een andere situatie.

Dit verklaart ook waarom mensen vaak geneigd zijn om excellente prestaties vooral toe te schrijven aan talent (in de zin van natuurlijke aanleg). Dat de excellente presteerder tienduizenden uren heeft geïnvesteerd in de ontwikkeling van zijn of haar vaardigheid is niet wat we als eerste zien en noemen, nee, de verklaring moet natuurlijke aanleg zijn. Dit is een voorbeeld van hoe we verklaringen graag binnen de persoon zoeken, niet in de interactie van de persoon met zijn situatie. En dit is onterecht.

We zien veel mensen slechts in één type situatie

Een reden waarom we de variabiliteit van menselijk gedrag over situaties onderschatten, is dat we veel mensen niet meemaken in heel verschillende situaties. We zien hen vaak in één type situatie, bijvoorbeeld in de uitoefening van hun beroep of ieder jaar op het zelfde verjaardagsfeestje.

Minder snel oordelen

Als we ons bewuster worden van de fundamentele attributiefout kunnen we er misschien voor corrigeren. Dit kan helpen om milder te denken over mensen die gedrag vertonen dat we afkeuren. We realiseren ons dat het gedrag niet uitsluitend iets zegt over de persoon maar ook in belangrijke mate over de situatie. We realiseren ons dan dat wij zelf misschien hetzelfde gedrag zouden vertonen als we ons in hun situatie zouden bevinden.

Meer geloven in de veranderbaarheid van gedrag

Een ander voordeel van het ons realiseren dat we geneigd zijn de rol van eigenschappen en aanleg te overschatten, is dat we gemakkelijker kunnen geloven in de veranderbaarheid van gedrag. We kunnen de kracht van situaties beseffen en benutten. Een belangrijke manier om eigen gedrag en dat van anderen namelijk te veranderen, is om situaties te veranderen. In een ander soort situatie kunnen we ons als mensen gemakkelijker anders gedragen.