We hebben niets aan het lijden van een ander

Als mensen dingen doen die ons dwars zitten of pijn doen, kunnen we soms een sterke neiging voelen opkomen om hen dit betaald te zetten. De impuls om te straffen en wraak te nemen kan soms heel krachtig zijn. Dit geldt in extreme gevallen. Als iemand een moord op zijn geweten heeft, kan het zijn dat nabestaanden de moordenaar toewensen dat hij mag rotten in de hel. Maar ook in mindere extreme situaties kunnen we de neiging op voelen komen om de ander te laten boeten.

De neiging tot straffen en wraak nemen

Als iemand ons op het werk of in ons privéleven dwarszit kan het zijn dat we loeren op een kans om wraak te nemen. In een conflictsituatie hoorde ik eens iemand zeggen: “Ik wil het conflict niet eens oplossen. Ik wil alleen maar boos zijn en dat hij zich minstens even slecht gaat voelen als ik.” Een docent hoorde ik eens tegen een collega zeggen over een groepje leerlingen dat zich storend had opgesteld: “Hoe kunnen we hen straffen?” Ik ken en begrijp de neiging tot straffen en wraak nemen goed maar ik vermoed dat we er beter niet aan kunnen toegeven.

“Wantrouw allen in wie de neiging om te straffen sterk is”

Vele jaren geleden las ik dat de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche ooit schreef: “Wantrouw allen in wie de neiging om te straffen sterk is.” Sinds ik het citaat ken heb ik gemerkt dat mensen inderdaad verschillen in de mate waarin ze geneigd zijn om te straffen.

Sommigen lijken bij het minste of geringste boos te worden als iemand in hun ogen iets verkeerd doet, terwijl anderen wel een engelengeduld lijken te hebben. Sommige mensen pleiten vurig voor zwaardere straffen voor misdadigers terwijl anderen pleiten voor misdaadpreventie, voor een humaan strafrecht inclusief aandacht voor een goede begeleiding en re-integratie (lees bijvoorbeeld over restorative justice).

Een straffende aanpak lijkt vaak niet te werken

Ook kwam ik informatie tegen die erop duidde dat een straffende basishouding vaak niet effectief is. De Verenigde Staten hebben sinds het begin van de jaren ’70 een keiharde (straffende) aanpak gehanteerd van drugsproblematiek. Het resultaat? De gevangenissen zitten overvol maar de drugsproblematiek is gegroeid. Ter contrast: Portugal stelt het gebruik drugs sinds 2001 niet meer strafbaar. Het resultaat? Zowel drugsgerelateerde problematiek als het drugsgebruik zelf is afgenomen in Portugal (lees meer).

Een ander voorbeeld. Onderzoek van Okonufa et al. (2016) suggereert dat een straffende houding van docenten tegenover leerlingen veel minder goed werkt dan een empathische reactie op storend gedrag. Onderzoek binnen de zelfdeterminatietheorie lijkt er ook op te wijzen dat straffen niet goed werkt.

Straffen kan wel lijken te werken omdat de persoon die gestraft wordt misschien wel snel reageert op straf (bijvoorbeeld door op te houden met het storende gedrag). Maar schijn bedriegt. Straffen leidt meestal niet tot een duurzame verbetering van het gedrag van de gestrafte (lees meer hierover).

“Can I give her a hug, please?”

We kunnen het ons misschien voorstellen dat we beter worden in het aanleren van empathische, rationele en empathische reacties in milde, alledaagse probleemsituaties. Maar is het niet teveel gevraagd om in extreme situaties mild of vergevingsgezind te blijven?

Hoe kun je bijvoorbeeld gevoelens van wraak voorkomen als iemand jouw onschuldige broer heeft doodgeschoten? Hoe dit precies moet, weet ik niet. Maar dat het bestaat bewees deze week Jean Botham. In de rechtszaak tegen de vrouw die zijn broer doodschoot zei hij haar te vergeven en haar het beste toe te wensen. Vervolgens vroeg hij de rechter of hij haar een knuffel mocht geven (zie de beelden hier). Maar in deze zaak was Jean Botham er van overtuigd dat de dader geen boze opzet had gehad. Zij had zijn broer in een tragisch misverstand doodgeschoten.

We hebben niets aan het lijden van een ander

Er zijn ook situaties waarin mensen welbewust de vreselijkste dingen doen. Denk aan liquidaties in de onderwereld en aan populisten die democratieën om zeep helpen. Zelfs in dit soort situaties denk ik dat we ernaar moeten streven om niet kwaad met kwaad te vergelden. Natuurlijk moeten misdadigers en dictators wel degelijk gestopt worden om te voorkomen dat ze verdere schade aanbrengen. Maar als we ze gestopt hebben, dan kun je je afvragen wat de zin is van het toebrengen van leed aan deze mensen. Een paar jaar geleden schreef ik:

“Het geloof dat kwaad moet worden bestreden met kwaad ondermijnt, denk ik, de motivatie van de andere partij, beschadigt de relatie met de andere partij en beschadigt onze eigen moraliteit. Het is belangrijk om te blijven vechten voor progressie en dit kan betekenen dat we moeten opstaan tegen schadelijk of gevaarlijk gedrag. Hoewel dit moeilijk kan zijn en kan leiden tot een asymmetrische strijd moeten we ons uiterste best doen om deze strijd te voeren zonder onze morele standaarden te verloochenen.”

Het is een beetje eng om dit op te schrijven omdat ik weet dat het mij zelf lang niet altijd lukt om ernaar te leven maar ik vermoed dat het goed is om te leren handelen vanuit het besef dat we niets hebben aan het lijden van een ander.