Reflectie en zelfreflectie: belangrijk onderdeel van de leerzone

Veel van onze cursisten vinden het waardevol om te kijken naar deze TED-presentatie van Eduardo Briceño. In deze presentatie legt hij uit dat het belangrijk is om het onderscheid te maken tussen de presteerzone en de leerzone. In de presteerzone passen we onze kennis en vaardigheden toe en proberen we zo goed mogelijk te presteren en fouten te vermijden. In de leerzone werken we aan het verbeteren van onze kennis en vaardigheden door activiteiten te verrichten die hier speciaal voor ontworpen zijn. In de leerzone is er veiligheid en staan we open voor het maken van fouten. Twee belangrijke onderdelen binnen de leerzone zijn oefenen en studeren. Oefenen is belangrijk om vaardigheden te vergroten en studeren is belangrijk om kennis te vergroten. Hieronder bespreek ik een ander belangrijk onderwerp in de leerzone: reflectie en zelfreflectie. 

Waarom reflecteren?

Meer dan andere dieren zijn wij mensen in staat om ons van onszelf bewust te zijn, om na te denken over onszelf en om onszelf bij te sturen. Vooropgesteld: we moeten niet teveel van reflectie verwachten. Reflectie kan nooit leiden tot absolute en definitieve antwoorden. Hiervoor is de werkelijkheid te complex en dynamisch. Maar reflectie kan wel waardevol zijn. Door te reflecteren op onszelf en onze ervaringen kunnen we bewustere en wijzere keuzes maken (het met een afstand naar jezelf kunnen kijken is een belangrijk aspect van wijsheid) zowel met betrekking tot alledaagse hier-en-nu situaties als met betrekking tot hoe we ons op de langere termijn willen ontwikkelen.

Als mens zijn we veroordeeld om over onszelf na te denken. In ons hoofd vindt voortdurend een proces van zelfreflectie en zelfspraak plaats. Dit proces vindt automatisch plaats en we hebben maar ten dele door dat het gebeurt en hoe het gebeurt. Die automatische zelfreflectie en zelfspraak kan nuttig zijn maar is nogal eens zelfondermijnend. Dat laatste is bijvoorbeeld het geval als we voortdurend piekeren, onszelf steeds bekritiseren, onrealistische overtuigingen hebben over onszelf en de wereld en als we onszelf onder druk zetten en ons gevoel van eigenwaarde ondermijnen.

Bewust reflecteren levert meer op

We kunnen reflectie en zelfreflectie nuttiger maken als we het niet voortdurend en op de automatische piloot doen maar in plaats daarvan heel bewust, systematisch en binnen een bepaalde hoeveel tijd. Door ervoor te gaan zitten, achter je computer en gedurende bijvoorbeeld een half uur systematisch te reflecteren is de kans groot dat je reflectie meer oplevert. Door het schriftelijk te doen, dwing je jezelf om je denken iets te vertragen en precies te zijn over wat je nu denkt. Hierdoor wordt je je meer bewust van hoe je denkt en wat je denkt. Door je reflectie te beperkten tot een tijdsblok (bijvoorbeeld een half uur) wordt het vermoedelijk gemakkelijker om na dat tijdsblok je reflecties beter los te laten en je weer te concentreren op een taak of een andere activiteit. Ook kan het je helpen om je automatische zelfspraak effectiever te maken.

Waar reflecteer je op?

Waar je op reflecteert bepaal je zelf. Zelfs de keuze van waarop je wilt reflecteren kan al leerzaam en nuttig zijn. Nuttige reflecties beginnen met het formuleren van vragen. Hier een lijst van vragen waardoor je je kunt laten inspireren bij je eigen (zelf)reflectie:

1. Waar ben ik mee bezig? Waar besteed ik mijn tijd aan?
2. Waar sta ik voor? Wat vind ik belangrijk?
3. Wat vind ik leuk om te doen? Wat vind ik interessant om me in te verdiepen?
4. Wat heb ik opgebouwd en wat wil ik verder opbouwen?
5. Wat werkt voor mij? (Hier kan het analyseren van situaties goed bij helpen, bijvoorbeeld via STAR of via dagboekmethoden).
6. Welke rol zie ik voor mezelf? Waar kan ik een nuttige bijdrage aan leveren?
7. Hoe wil ik me ontwikkelen? Welke soorten kennis en vaardigheden wil ik versterken in mezelf?
8. Wat zijn mijn belangrijkste overtuigingen over mezelf en over de wereld/het leven? Hoe kan ik mijn overtuigingen (nog) meer in overeenstemming met de werkelijkheid brengen?
9. Met en voor wie wil ik graag omgaan en werken?
10. In welk soort situaties kom ik goed tot mijn recht? In welke minder? Wat wil ik hiermee?

Conclusie

Nadenken over dit soort vragen hoeft niet direct tot duidelijke antwoorden te leiden. Het is niet realistisch om te verwachten dat je er gewoon een keer goed voor gaat zitten en deze vragen dan eens en voor al kunt afhandelen. Je kunt dit soort vragen beter zien als vragen waar je regelmatig over verder kunt denken. Je antwoorden op deze vragen ontwikkelen zich als het goed is over tijd. Door over dit soort dingen na te denken ontwikkel je als het ware de coach in je eigen hoofd (minder metaforisch gezegd: je prefrontale cortex). Dit kan je helpen om een meer samenhangende kijk op jezelf te ontwikkelen, om bewustere keuzes te maken en om je zelf beter te beheersen of bij te sturen in lastige situaties.

Mocht je de bovenstaande vragen eens willen uitproberen dan zou ik het op prijs stellen om te horen welke vooral nuttig voor je waren.