Neerwaartse spiralen uitschakelen door opwaartse op te starten

Een van de meest interessante aspecten van het boek The upward spiral van Alex Korb is het denken in termen van neerwaartse en opwaartse spiralen in menselijk functioneren. Het idee van een spiraal is gebaseerd op wat men noemt een positieve feedbacklus, een lus van oorzaak en gevolg die zichzelf versterkt. Een eenvoudig voorbeeld van een positieve feedbacklus is een microfoon die dicht bij een luidspreker wordt gehouden. De microfoon pikt dan het geluid van de luidspreker op en versterkt dat opnieuw en opnieuw en opnieuw. Het resultaat is een snerpende hoge toon. In menselijk functioneren kunnen dit soort positieve feedbacklussen op allerlei manieren optreden. Wanneer de consequenties van dergelijke positieve feedbacklussen negatief zijn kun je spreken van neerwaartse spiralen; zijn de consequenties positief dan kun je spreken van opwaartse spiralen. Dit soort neerwaartse en opwaartse spiralen kunnen zich op allerlei gebieden voordoen. Ik noem enkele voorbeelden.

Verslavingsgedrag

Verslavingsgedrag is bij uitstek een voorbeeld van een neerwaartse spiraal. Wanneer mensen drugs gebruiken zoeken ze de plezierige effecten van die drug (ontspanning, genot, etc.). Wanneer het regelmatig gebruik van de drug leidt tot een afnemende gevoeligheid voor de drug (iets wat bij veel drugs voorkomt) krijgt de persoon de behoefte om de drugs in steeds hogere doses te gaan gebruiken (om zo een zelfde effect te blijven krijgen).

Escalerende conflicten

In de sociale interactie kun je ook in neerwaartse spiralen terecht komen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij escalerende conflicten. In de menselijke omgang is het principe van reciprociteit zeer vaak toepassing. Dit principe houdt in dat je geneigd bent terug te geven wat je ontvangt. Als de ene persoon de ander een verwijt maakt dan is de kans niet gering dat de ander een verwijt terug zal maken. Met andere woorden: worden we negatief bejegend, dan is de kans groot dat we negatief zullen reageren. Je herkent het al: hier begint een neerwaartse spiraal: men blijft elkaar negatief bejegenen en de escalatie is aan de gang.

Wapenwedloop

Ook op groepsniveau en zelfs samenlevingsniveau kunnen neerwaartse spiralen optreden. Een wapenwedloop is hiervan een voorbeeld. Als het ene land zich sterker bewapent tegen het andere land (dat het als bedreigend ervaart) dan neemt daarmee de kans toe dat het andere land zich ook sterker gaat bewapenen. Hierdoor neemt de beleving van bedreiging sterker toe waardoor het eerste land zich nog wat sterker gaat bewapenen. En zo gaat het door.

Fatalisme over de wereld

Zelfs onze manier van denken over onszelf en de wereld kan ons in neerwaartse spiralen brengen. Dit heeft er in de eerste plaats mee te maken dat we ons in het algemeen gedragen in overeenstemming met onze overtuigingen en verwachtingen. Als we fatalistisch denken over de oplosbaarheid van een probleem (of de bereikbaarheid van een doel) is de kans niet groot dat we keihard en volhardend aan de slag gaan om toch progressie te bereiken. Doordat we dat niet doen is de kans op progressie ook klein waardoor ons fatalisme in stand blijft (of toeneemt). In de tweede plaats heeft het te maken met het feit dat we onszelf en de wereld ook nog eens waarnemen in overeenstemming met onze overtuigingen en verwachtingen. Dit verschijnsel heet confirmation bias. Het betekent dat we de wereld vertekend waarnemen. Zonder dat we het doorhebben, zien we wat geloven. Als je bijvoorbeeld verwacht dat mensen toch niet aardig tegen jou zullen doen dan ben je eerder geneigd hun (wellicht neutrale) gedrag te interpreteren als onaardig waardoor je negatieve verwachting versterkt wordt.

Hard einde

Die negatieve spiralen komen vaak tot een hard einde doordat de toestand onhoudbaar wordt. Ik geeft twee voorbeelden. De verslaafde persoon begeeft zich bijvoorbeeld op het criminele pad om zijn verslaving te kunnen blijven bekostigen en wordt op een gegeven moment opgepakt. Of de neerwaartse spiraal komt tot een dramatisch einde via een overdosis. Een tweede voorbeeld: een conflict kan op een gegeven moment zo uit de hand lopen dat anderen op een gegeven moment gaan ingrijpen om de neerwaartse spiraal te beëindigen.

Vervangen door opwaartse spiralen

Een betere manier om neerwaartse spiralen te doorbreken is (en hierbij volg ik het voorbeeld dat Alex Korb in zijn boek geeft) door ze te vervangen door opwaartse spiralen. Bij een opwaartse spiraal is ook sprake van een zichzelf versterkend effect maar nu op een gezonde, constructieve manier. Dagelijkse lichaamsbeweging is een mooi voorbeeld hiervan. Dat dagelijkse lichaamsbeweging gezond is zal je niet verbazen. Ook kun je je voorstellen dat het soms moeilijk is om jezelf te motiveren om te gaan bewegen. Maar als je een kleine stap in die richting zet wordt het gemakkelijker. De reden is een positieve feedbacklus, ofwel een opwaartse spiraal. Als je gaat bewegen worden er allerlei stoffen geproduceerd, waaronder enkele stoffen die je een plezierig gevoel geven (bijvoorbeeld serotonine en endorfines). Dit plezierige gevoel maakt het iets aantrekkelijker om de volgende keer weer te gaan bewegen; je zou het bijna een positieve verslaving kunnen noemen.

Je interesses volgen

Opwaartse spiralen zijn er ook in talloze vormen en maten. Een voorbeeld dat me nu te binnenschiet is er een dat ik beschreven heb in het artikel Interesses als drijvende krachten achter ontwikkeling. Als je je verdiept in wat je interesseert leidt dat er niet alleen toe dat je beter leert maar ook dat je energie krijgt en dat je interesse zich vernieuwt en toeneemt waardoor je verder wilt leren. Dit is ook een voorbeeld van een gunstige positieve feedbacklus.

Samenvatting en vragen

Samengevat: in ons functioneren zijn allerlei neerwaartse en opwaartse spiralen mogelijk. Neerwaartse spiralen kunnen wellicht het beste ‘uitgeschakeld’ worden door bewust een opwaartse spiraal op gang te brengen. 

Vragen: welke overige voorbeelden van neerwaartse en opwaartse spiralen kun je bedenken? Heb je al eens ervaren dat je een neerwaartse spiraal hebt weten uit te schakelen door een opwaartse op te starten?