Hoe behoeftenfrustratie een rol kan spelen in het ontstaan van verschillende soorten psychopathologie

Een lezer vroeg of het gebrek aan bevrediging van psychologische basisbehoeften een rol kan spelen in het ontstaan van persoonlijkheidsstoornissen en psychopathologie. Het korte antwoord is ‘ja’. Hieronder beschrijf ik hoe behoeftenfrustratie een rol kan spelen in het ontstaan van verschillende soorten psychopathologie.

Trainingen Progressiegericht Werken

Behoeftenondersteuning en -belemmering

De zelfdeterminatietheorie gaat ervan uit dat een gezonde ontwikkeling en goed functioneren van mensen vraagt om de bevrediging van psychologische basisbehoeften aan autonomie, competentie en verbondenheid. Behoeftenondersteuning is nodig voor het ontwikkelen van autonome zelfregulatie wat een belangrijk kenmerk van psychologische gezondheid en welbevinden is. De onderstaande figuur (gebaseerd op Ryan, Deci, & Vansteenkiste, 2016) toont (aan de rechterkant) manieren waarop ouders behoeften ondersteunen (via autonomieondersteuning, structuur en betrokkenheid) of belemmeren (via dwang, chaos en verwaarlozing). Ook laat de figuur zien (aan de linkerkant) hoe behoeftenondersteuning door ouders niet alleen afhangt van hun eigen eigenschappen maar ook van contextuele factoren van van het gedrag van het kind.

Basisbehoeften en psychopathologie

Wanneer de basisbehoeften niet voortdurend bevredigd worden neemt de kans toe op niet-optimaal functioneren. De belemmering van deze behoeftenbevrediging tijdens de jeugd (of in de huidige levenssituatie) kan, gegeven bepaalde biologische kwetsbaarheden leiden tot of bijdragen aan het ontstaan van psychopathologie. Omgekeerd kan een behoeftenondersteunende sociale context juist een zekere mate van bescherming bieden tegen het ontstaan van psychopathologie (zelfs bij biologische kwetsbaarheden).

De onderstaande figuur (vrij naar Ryan, Deci, & Vansteenkiste, 2016) toont drie categorieën van psychopathologie die kunnen samenhangen met de belemmering van basisbehoeften.

De eerste categorie betreft interne dwang pathologieën. Voorbeelden van dit soort ‘naar binnen gerichte’ stoornissen zijn obsessieve en compulsieve stoornissen, paranoïde stoornissen, zelfkritische depressie en eetstoornissen. Deze treden vaak op bij zeer dwingende opvoedpraktijken bij kwetsbare kinderen. Deze kinderen voelen een sterke interne druk.

De tweede categorie betreft ‘naar buiten gerichte’ stoornissen voortvloeiend uit gebrekkige internalisatie, zoals antisociaal gedrag, impulsiviteit en agressie. De derde categorie betreft stoornissen waarbij het gevoel van zelf niet goed tot ontwikkeling is gekomen zoals borderline persoonlijkheid en dissociatieve identiteit.

Voor een gedetailleerde bespreking van de relaties tussen behoeftenfrustratie en psychopathologie verwijs ik naar Ryan, Deci, & Vansteenkiste, 2016 en Ryan & Deci, 2017.

Discussie

Het onderzoek naar de rol van basisbehoeften bij het ontstaan en voorkomen van psychopathologie staat nog enigszins in de kinderschoenen maar lijkt zeer veelbelovend. Belangrijk is om er genuanceerd over te blijven denken. Enkele gedachten:

  • Behoeftenbevrediging speelt vermoedelijk vaak een rol bij het ontstaan van psychopathologie maar biologische kwetsbaarheid ook, bij de ene stoornis meer dan de ander. Over de precieze relatie tot en bijdrage aan psychische stoornissen lijkt nog veel onbekend. Het is denkbaar dat hetzelfde soort ernstige behoeftenfrustratie bij verschillende kinderen leidt tot verschillende soorten psychopathologie. Het is denkbaar dat combinaties van psychologisch en biologisch gerichte therapieën optimaal zijn (waarbij ‘biologisch’ niet alleen hoeft te verwijzen naar medicatie).
  • Welke rol speelt behoeftebevrediging precies bij het voorkomen en oplossen van psychopathologie? Mijn indruk is dat hier nog veel onderzoek naar nodig is. (Verwijzingen naar dit soort al uitgevoerde onderzoeken zijn welkom).
  • Ouders lijken een belangrijke rol te kunnen spelen in het ontstaan van psychopathologie. Het lijkt me belangrijk om hen niet te zeer als schuldigen aan te merken. Hun eigen neigingen tot dwang, verwaarlozing, etc zijn ook een gevolg van de context waarbinnen zij zich hebben ontwikkeld en hun eigen biologische kwetsbaarheden. Het is belangrijk om kennis te ontwikkelen over hoe ouders effectieve opvoedpraktijken aangeleerd kunnen krijgen.
  • Hoewel het beschrijven en categoriseren van probleemgedrag misschien onvermijdelijk is en wellicht nuttig en nodig kan zijn (bijvoorbeeld in de wetenschap en wellicht in de klinische praktijk), lijkt het me verstandig om terughoudend te zijn in het labelen van mensen, zeker in alledaagse situaties. Het kan stigmatiserend werken en lost vaak weinig op.

Dank aan Prof. Bart Soenens voor leessuggesties.

Wat vind je van dit artikel?
  • Interessant (8)
  • Bruikbaar (2)