Bespreking van Enlightenment Now (Steven Pinker, 2018)

Na Steven Pinkers boek The Better Angels of our Nature was ik benieuwd naar zijn nieuwe boek Enlightenment Now. Hij had het boek al een paar jaar geleden aangekondigd en ik verwachtte dat het een interessant boek zou worden. Nu is het verschenen en ik heb het gelezen en het is nog beter en interessanter dan ik had verwacht. Sommige mensen die Pinker volgen, en sommige recensenten van zijn boek, interpreteren volgens mij verkeerd wat hij bedoelt. Ze zien dat Pinker vaak voorbeelden aanhaalt van hoe het in de wereld in allerlei opzichten steeds beter gaat. En ze denken dat zijn boodschap neerkomt op: “Mensen laten we toch wat blijer zijn. Het gaat veel beter met de wereld dan jullie denken.” Maar hoewel het inderdaad veel beter gaat in veel opzichten dan de meeste mensen weten, stelt Pinker niet dat we tevreden achterover kunnen leunen en dat de toekomst vast wel prachtig wordt.

Centrale boodschap

Pinkers boodschap is subtieler en anders. Pinker erkent dat er veel ernstige problemen in de wereld zijn die om oplossing vragen. Ook benadrukt hij dat hij niet gelooft in een Utopia. Er zullen altijd problemen zijn en ook nieuwe problemen blijven ontstaan. Wat wil hij dan eigenlijk zeggen? Zijn doel is om duidelijk te maken dat 1) progressie in menselijk floreren bestaat, 2) dat verdere progressie mogelijk is maar helemaal niet vanzelf gaat en dus geenszins gegarandeerd is, en 3) dat verdere progressie vraagt om het blijven ontwikkelen en toepassen van kennis. Pinker legt uit dat deze ideeën centraal hebben gestaan in de periode van de Verlichting en dat de toepassing van die ideeën heeft geleid tot een enorme toename van menselijk floreren.

De Verlichting

De Verlichting volgde op de periode van de wetenschappelijke revolutie en kwam er in grote lijnen op neer dat de rede kan leiden tot kennis en dat de toepassing van kennis kan leiden tot verbetering van de menselijke conditie. Verlichtingsdenkers begonnen kritisch te staan tegenover de autoriteit van heersers en van religieuze doctrine. Hoewel zij niet perse anti-religieus of anti-monarchistisch waren zagen zij in dat religie en persoonlijke autoriteit van vorsten geen goede basis vormden voor kennisontwikkeling en daarmee voor progressie.

Wereldwijde toepassing

Pinker pleit niet voor het verheerlijken van de periode van de Verlichting of van bepaalde denkers uit die tijd. Waar hij voor pleit, is om de ideeën die in die tijd expliciet en coherent naar voren gebracht zijn en die aan de basis hebben gelegen van veel van het succes van moderne liberale democratieën te verdedigen en blijven toepassen. Hij ziet deze ideeën niet als typisch Westers. Aspecten van deze ideeën zijn door de tijden heen op allerlei plekken in de wereld geformuleerd en toepast en worden ook in de moderne tijd op steeds meer plekken ter wereld toegepast. Wist je bijvoorbeeld dat de trend dat steeds meer mensen in democratieën leven, in weerwil van wat soms gesuggereerd wordt, zich tot op de dag van vandaag voortzet?

Universalisme

Het idee dat Verlichtingsideeën als Westers gezien moeten worden, is zelfs in strijd met een belangrijk uitgangspunt van deze ideeën zelf. Dit uitgangspunt kan op verschillende manieren benoemd worden, zoals universalisme, kosmopolitisme of humanisme. Deze termen beschrijven de overtuigingen van Verlichtingdenkers dat mensen alle gelijkwaardig zijn, dat we een gemeenschappelijk lot hebben en dat we allen wereldburgers zijn.

Oneens met enkele standpunten

Bij het lezen van het boek valt steevast op hoe grondig Pinker de onderwerpen die hij behandelt, heeft bestudeerd. Ik ben het niet op alle punten met Pinker eens. Enkele voorbeelden van waar ik, vermoed ik, iets anders over denk, zijn economische ongelijkheid (ik zie deze meer als een probleem dan Pinker) en de ernst van de maatschappelijke problemen in de VS (ik denk dat ik deze als ernstiger inschat dan Pinker). 

Eens met grote argument

Maar ik ben het eens met zijn grotere argumenten en juich deze toe: 1) dat religieuze doctrines en populistische ideeën geen goede basis zijn om de menselijke conditie te verbeteren, 2) dat niet op de hoogte zijn van de progressie die er in de wereld is en van hoe deze bereikt is, gevaarlijk is omdat het verdere progressie kan ondermijnen door ons fatalistisch te maken en 3) dat de combinatie van rede (/wetenschap) en humanisme de menselijke conditie heeft verbeterd en dit kan blijven doen.