Al eerder heb ik geschreven over hoe irrationale overtuigingen schadelijk kunnen zijn en ook over hoe ze moeilijk te veranderen kunnen zijn vanwege enkele systematische en psychologische obstakels. Maar overtuigingen kunnen veranderen en geloven dat ze niet kunnen veranderen kan ertoe leiden dat we ophouden om eerlijk te praten over onze overtuigingen waardoor we polarisatie creëren en progressie bemoeilijken. Met dat in het achterhoofd deel ik hier mijn top 6 van schadelijke overtuigingen plus een korte uitleg over waarom ze in mijn ogen zo gevaarlijk zijn. Hopelijk bieden deze gedachten aanleiding tot verder nadenken.

6. Dat mensen niet kunnen veranderen 

Dat deze overtuiging gevaarlijk is, heb ik geleerd uit het werk Carol Dweck en haar collega’s dat over meerdere decennia is opgebouwd. Eerst liet hun onderzoek zien dat geloven dat intelligentie niet kan veranderen (dit heet een statische mindset), individuen risicomijdend maakt en leren, doorzetten en samenwerken kan ondermijnen. Later onderzoek liet ook negatieve effecten zien van een statische mindset met betrekking tot veel andere eigenschappen zoals persoonlijkheid, emoties en overtuigingen. De statische mindset kan leiden tot een gebrek aan hoop en motivatie voor persoonlijke groei en kan bijdragen aan een gebrek aan innovatie en vooruitgang in de samenleving.

► Alternatieve overtuiging: Dat mensen kunnen veranderen en groeien. Hoewel we niet alles aan onszelf kunnen veranderen kunnen de meeste capaciteiten en eigenschappen veranderen. Als we ons dat eenmaal realiseren, kunnen we onszelf gaan zien als een work in progress en een leercurve opstarten wat leuk en lonend kan zijn.

5. Dat objectieve waarheid niet bestaat

Hoewel de overtuiging dat alle beweringen over de werkelijkheid even waar zijn egalitair en tolerant klinkt (“We hebben allemaal onze eigen waarheden”) denk ik dat hij zeer schadelijk is. Terwijl er misschien veel situaties zijn waarin het niet zo belangrijk is wie er gelijk of ongelijk heeft, zijn er ook veel situaties waarin het heel belangrijk is om te weten wie gelijk heeft en wie niet. Het is vaak nodig om beleid te maken en beslissingen te nemen. Elke keer als we te maken hebben met tegengestelde meningen over welk beleid we moeten kiezen of welke beslissing we moeten nemen, hebben we een principe of mechanisme nodig om ons te helpen om dit te doen. Zonder een geloof in het bestaan van een ontdekbare waarheid zijn we overgeleverd aan autoritarisme of de wet van de jungle. Dit kan zich manifesteren in de vorm van ideologische dogma’s of religieuze doctrines. Als rede en bewijs niet beschikbaar zijn om te bepalen welke beweringen waar zijn, kunnen we alleen terugvallen op geweld gebaseerde macht als mechanisme om meningsverschillen te beslechten. De opkomst van Donald Trump kan waarschijnlijk deels worden verklaard vanuit een ongeloof in het bestaan van waarheid. Wat waar is, lijkt niet veel uit te maken voor Trump en veel van zijn volgers. Wat daarentegen alleen belangrijk lijkt te zijn is kracht en loyaliteit aan de macht.

► Alternatieve overtuiging: Dat sommige beweringen objectief meer waar zijn dan andere. Terwijl we waarschijnlijk nooit onwrikbare waarheden zullen kunnen ontdekken, kunnen we wel het onderscheid maken tussen beweringen die meer onwaar zijn en beweringen die meer waar zijn (minder onwaar, zo je wilt). Wellicht de grootste uitvinding van mensen is het proces waarmee we dit kunnen doen, genaamd wetenschap. Dit proces zelf is beslist niet volmaakt en dus een work in progress. Maar wetenschap, zoals het is, is betrouwbaarder dan welk ander proces dan ook om uit te vinden hoe waar bepaalde beweringen zijn. En wetenschap is niet voorbehouden aan een kleine elite. Zelfs wanneer we gedetailleerde kennis van het wetenschappelijke proces missen, kunnen we toch bepaalde wetenschappelijke manier van denken gebruiken wanneer we beweringen beoordelen (zie hier).

4. Dat oneerlijkheid bij commercie hoort

Onderzoek heeft laten zien dat veel mensen denken dat het in commerciële functie toegestaan en zelfs goed is om mensen te misleiden. Door deze overtuiging, die vrij wijd verbreid is, verwachten we vaak niet eens dat verkopers eerlijk zijn. Organisaties nemen vaak voor commerciële functies bewust mensen aan die handig zijn in het misleiden van mensen. Ex-president van de VS, Donald Trump,  is een goed voorbeeld van iemand die deze overtuiging heeft. Wanneer hij geconfronteerd wordt met beschuldigingen van immoreel gedrag verdedigt hij zich soms door te zeggen dat hij deze dingen heeft gedaan als zakenman. Deze mindset gaat er vanuit dat het niet betalen van belastingen, het niet betalen van rekeningen en het misleiden van klanten voorbeelden zijn van goed ondernemerschap. Het is de mentaliteit van: elk geld is goed geld. De mate waarin deze mindset zich heeft verspreid in de zakenwereld is zorgwekkend. Slechts één belangrijk voorbeeld van hoe deze mindset grote schade oplevert, is de farmaceutische industrie (zie hier en hier).

► Alternatieve overtuiging: Dat zaken doen en moraliteit hand in hand moeten gaan met elkaar. Geld verdienen rechtvaardigt niet het toebrengen van schade aan individuen en aan de maatschappij. Moreel gedrag sluit het verdienen van geld niet uit. 

3. Dat we na onze dood beloond of bestraft worden

Dit is misschien het ultieme voorbeeld van irrationeel straffen-en-belonen-denken. Door de geschiedenis heen zijn mensen die dit idee zijn wijsgemaakt kwetsbaar geweest voor manipulatie door religieuze leiders. Wie jou kan laten geloven dat je je moet gedragen volgens een lijstje regels (waarvan hij/zij beweert te weten dat ze moeten worden gevolgd) zodat je kunt worden beloond nadat je gestorven bent of zodat je straf kunt vermijden nadat je gestorven bent, kan je vreselijke dingen laten doen. Zoals Voltaire zei:  “Zij die jou absurditeiten kunnen laten geloven, kunnen je gruweldaden laten begaan.” Het meest opvallende hedendaagse voorbeeld van waar deze overtuiging toe kan leiden, is het plegen van religieus geïnspireerde aanslagen.

► Alternatieve overtuiging: Dat we ons in dit enige leven dat we hebben moeten richten op wat we willen betekenen voor onszelf en anderen. Hoewel er enkele psychologische redenen zijn waardoor we kwetsbaar kunnen zijn voor deze overtuiging, is deze irrationeel, zelfs in de mate dat hij niet waar kan zijn. Het is per definitie moeilijk om je voor te stellen dat je bewuste ervaring ooit helemaal verdwenen zal zijn. Maar dit wordt misschien iets gemakkelijker als we ons realiseren dat deze er voor onze geboorte ook niet was. Ons bevrijden van deze gevaarlijke overtuiging maakt ons minder kwetsbaar voor manipulatieve religieuze leiders en maakt het gemakkelijker om het enige leven dat we hebben op prijs te stellen.

2. Dat kwaad met kwaad moet worden bestreden

Deze overtuiging kun je terugvinden op een micro- en een macroniveau. Ik las bijvoorbeeld kort geleden een e-mailuitwisseling tussen twee docenten. Docent A vroeg: “Hoe kunnen we leerlingen straffen voor het missen van lessen?” Docent B reageerde: “Onze rol is om hen te helpen leren, niet om ze te straffen.” Ik sympathiseer met docent B. Een setting scheppen van straffen en belonen in onderwijs is geen goed idee zoals onderzoek naar de zelfdeterminatietheorie heeft laten zien. Op een macroniveau zie je deze overtuiging onder andere terug in de retoriek van Donald Trump. Hij legitimeert slecht gedrag door te wijzen naar slecht gedrag van andere partijen. Het geloof dat kwaad moet worden bestreden met kwaad ondermijnt, denk ik, de motivatie van de andere partij, beschadigt de relatie met de andere partij en beschadigt onze eigen moraliteit.

► Alternatieve overtuiging: Dat we ons moeten inzetten voor progressie met behoud van onze moraliteit. Het is belangrijk om te blijven vechten voor progressie en dit kan betekenen dat we moeten opstaan tegen schadelijk of gevaarlijk gedrag. Hoewel dit moeilijk kan zijn en kan leiden tot een asymmetrische strijd moeten we ons uiterste best doen om deze strijd te voeren zonder onze morele standaarden te verloochenen.

1. Dat we ons eigenbelang moeten nastreven ten koste van anderen 

De D-factor, ook wel bekend als de Donkere Factor van Persoonlijkheid (D), is de volgende diepgewortelde overtuiging bij sommige individuen: in de wereld waarin wij leven is het gerechtvaardigd en noodzakelijk is om je eigenbelang te bevorderen ten koste van de belangen van anderen.” Deze D-factor blijkt een gemeenschappelijke factor te zijn die ten grondslag ligt aan allerlei negatieve eigenschappen (lees meer). Het lijkt erop dat deze overtuiging ten grondslag ligt aan zo ongeveer alles wat we menselijke slechtheid noemen. 

► Alternatieve overtuiging: Dat we naast ons eigenbelang ook het belang van anderen moeten nastreven. Deze overtuiging om ook rekening te houden met de belangen van anderen kan bijdragen aan meer harmonie, empathie en begrip in groepen, gezinnen en organisaties. Dit kan leiden tot hogere verbondenheid, motivatie en productiviteit, en een meer rechtvaardige en vreedzame samenleving.

Gepubliceerd op: 21 okt 2016, Update: 10-04-2023