De naturaliseerfout: denkfouten achter beweringen over de menselijke natuur

Wat is de menselijke natuur? Tot welk gedrag zijn we veroordeeld omdat het in onze genen zit? Welke gedragingen zijn niet voor ons weggelegd omdat ze tegen onze natuur ingaan? Welk gedrag moeten we bestrijden omdat het onnatuurlijk en dus slecht is? Een nieuw artikel van de filosofen Allchin & Werth (2019) betoogt dat er iets mis is met al deze vragen. Ze zijn alle gebaseerd op wat zij de naturaliseerfout noemen. In dit artikel kun je lezen wat de naturaliseerfout inhoudt en hoe deze samenhangt met verschillende aspecten van essentialistisch denken.

De naturaliseerfout

De naturaliseerfout is de veelvoorkomende fout om observaties over menselijk gedrag te vertalen naar opvattingen over hoe mensen zich zouden horen te gedragen. Bij het begaan van de naturaliseerfout stappen we over van het doen van een descriptieve uitspraak over menselijk gedrag naar een normatieve uitspraak. Je kunt de naturaliseerfout herkennen aan uitspraken als: “Dat is nou eenmaal onze natuur, dus daar moeten we ons bij neerleggen”, “Dit is gewoon mijn natuur, ik kan er niets aan doen” en “Gedrag X is onnatuurlijk, dus dat moeten we niet toestaan”.

Essentialistisch denken

Allchin & Werth stellen dat vooral essentialistisch denken ten grondslag ligt aan de naturaliseerfout. Essentialisme is een manier van denken die er vanuit gaat dat entiteiten (in dit geval mensen) een essentie hebben, ofwel bepalende en onderscheidende karakteristieken, die hun gedrag, hun kenmerken en ontwikkeling bepalen. De auteurs beschrijven drie dimensies van essentialisme die de naturaliseerfout in de hand werken: universalisme, vastliggendheid en teleologisch denken.

• Universalisme is het idee dat alle mensen een bepaalde eigenschap hebben en dat deze daarom kenmerkend voor de menselijke natuur is en daarom onvermijdelijk en gewenst.
• Vastliggendheid (ofwel fixity, zoals de auteurs het noemen) is het idee dat bepaalde menselijke eigenschappen onveranderlijk zijn. Vaak worden hiervoor argumenten aangevoerd als: “Het zit in onze genen”. Dit idee van vastliggendheid geeft een indruk van onvermijdelijkheid van bepaald gedrag.
• Teleologisch denken is het idee dat mensen (en groepen) uitdrukking geven aan een bedoeling. Met andere woorden, het veronderstelt dat er een reden of een ultiem plan (vanuit de natuur of een goddelijk wezen) ten grondslag ligt aan hoe we zijn en wat we doen.

Bezwaren tegen naturaliseren

De auteurs brengen diverse bezwaren naar voren tegen de neiging om te ‘naturaliseren’ op de hierboven beschreven manier. Een eerste bezwaar is dat de essentialistische manier van denken geen goede basis is voor het begrijpen van menselijk gedrag. Universalisme is meestal niet overtuigend omdat universalistische uitspraken vaak abstract geformuleerd zijn en slechts gebaseerd op veronderstellingen in plaats van op rigoureus bewijs. Vastliggendheid is ook niet overtuigend. Biologen zijn er het inmiddels in overgrote meerderheid over eens dat genetische invloed op gedrag niet betekent dat dit gedrag vastligt en onontwikkelbaar is.

Teleologisch denken, ten slotte, overtuigt ook niet. Denken dat de natuur (of iets in of buiten de natuur) een plan heeft met ons bestaan is waarschijnlijk geworteld in onze onbewuste neiging om onze eigen intentionaliteit te projecteren op wereld om ons heen. Maar er is geen overtuigende logische of empirische basis voor teleologisch denken en dit kan daarom niet gebruikt worden als basis voor kennis over de menselijk gedrag of de menselijke natuur.

Een tweede bezwaar dat de auteurs inbrengen is dat we bij uitspraken over de menselijke natuur vaak onze eigen ideologie projecteren op de natuur. Naturaliseren kan, met andere woorden, naar believen gebruikt worden om je eigen gedrag of de normen binnen jouw cultuur te rechtvaardigen of om anderen voor te schrijven hoe zij zich dienen te gedragen. Een voorbeeld hiervan zijn argumenten waarbij homofilie wordt genaturaliseerd. Sommigen beweren dat homofiel gedrag voorkomt in alle diersoorten. Zij concluderen daarom dat het natuurlijk is en dus geaccepteerd dient te worden. Anderen beweren dat homofilie onnatuurlijk is omdat het voortplanting en daarmee het voortbestaan van de soort bedreigt, en dus niet zou moeten worden geaccepteerd.

Wat is het alternatief?

Essentialisme (en de daarmee samenhangende naturaliseerfout) miskent de variatie in en veranderlijkheid van menselijk gedrag. De auteurs betogen dat we het dus beter niet kunnen doen. Zij pleiten ervoor om de term ‘menselijke natuur’ zoveel mogelijk te vermijden. Het is namelijk nogal een ambigue term en ook een term die essentialistisch denken in de hand werkt. Verder waarschuwen ze tegen het doen van absolute uitspraken over menselijk gedrag. In plaats daarvan moeten we volgens hen onderkennen dat gedrag normaal gesproken contextafhankelijk is en hooguit bepaalde waarschijnlijkheden (en niet zekerheden) heeft.

Ook waarschuwen ze tegen denken in termen van aangeboren eigenschappen en het gebruiken van argumenten die uitgaan van genetisch determinisme. Het gebruik van teleologische argumenten kunnen we ook beter vermijden. Bij universele uitspraken over menselijk gedrag zouden we steeds kritisch moeten kijken naar het bewijs waarop deze uitspraken gebaseerd zijn. En, ten slotte, zouden we moeten oppassen voor de fout om van descriptief naar normatief te stappen. Dat iets op een bepaalde manier gebeurt betekent niet dat het zo hoort te gebeuren.