In 2020 belandde de Amerikaanse politicus Chris Christie na een ontmoeting met Donald Trump en vijf anderen, ernstig ziek door COVID-19 op de intensivecareafdeling van het ziekenhuis. Hij overleefde het ternauwernood. Tijdens zijn verblijf ontving hij een telefoontje van Trump, ook geïnfecteerd, die vroeg of Christie niet tegen de pers zou zeggen dat hij de ziekte van hem had gekregen. Christie stemde in, onwetend over wie wie had besmet. Later hoorde Christie vertrouwelijk van twee verslaggevers dat Trump tegen hen had gezegd dat Christie hem COVID had gegeven. Later bleek dat Trump al voor de meeting met Christie positief getest was op COVID (bron).

Een intrigerende paradox van onze tijd is het fenomeen waarbij leiders die publiekelijk ontmaskerd zijn als kettingleugenaars, toch een aanzienlijke aanhang behouden. Sprekende voorbeelden zijn Donald Trump en Boris Johnson. Het is alsof hun oneerlijkheid een soort aantrekkingskracht uitoefent, zelfs nadat hun leugens aan het licht zijn gekomen. Deze paradox roept een prangende vraag op: waarom blijven mensen oneerlijke leiders steunen, ondanks de negatieve gevolgen op lange termijn? Psychologen Elizabeth Huppert en Emma Levine bieden in een binnenkort te verschijnen artikel een antwoord.

Wij-zij denken verandert wat we van leiders verwachten en accepteren

In normale omstandigheden waarderen we drie dingen in leiders: competentie, welwillenheid en eerlijkheid. Competente leiders zijn in staat om goed te leiden, welwillende leiders hebben het beste voor met hun volgers en eerlijke leiders kun je vertrouwen.

Huppert en Levine (in press) leggen uit dat eerlijkheid neerkomt op het delen van informatie die we als waar achten, met het doel anderen te beïnvloeden. Oneerlijkheid daarentegen impliceert het verspreiden van informatie op een manier die onjuiste overtuigingen bij anderen bevordert. Het gaat hierbij niet alleen om directe leugens, maar ook om andere misleidende verbale strategieën.

In het algemeen stellen we eerlijkheid dus op prijs maar situaties van polarisatie verandert er echter iets.

Zero-sum denken

Als er een conflict ontstaat tussen twee groepen (bijvoorbeeld de Democraten tegenover de Republikeinen) ontstaat er vaak een wij versus zij mentaliteit die gepaard gaat met zero-sum denken. Zero-sum denken is het idee dat het succes van de ene groep direct afhangt van het falen van een andere groep. Dit kan leiden tot gevoelens van bedreiging en angst en kan ervoor zorgen dat mensen gemotiveerd raken om de dreiging te verminderen door de andere groep te verslaan.

Oneerlijkheid zien als noodzakelijk voor korte termijn overwinningen

Wanneer mensen zich richten op het verslaan van de ‘buitengroep’ kunnen ze bereid zijn om langetermijndoelen op te geven om korte termijn successen te behalen. De auteurs leggen uit dat oneerlijkheid van leiders namelijk tot enkele kortetermijnvoordelen kan leiden, waaronder:

1. Sociale Cohesie Versterken: Oneerlijke leiders kunnen valse informatie of propaganda verspreiden om een externe dreiging te overdrijven of zelfs te verzinnen. Dit kan leiden tot verhoogde groepssolidariteit en eenheid, omdat de groep samenkomt om de vermeende bedreiging het hoofd te bieden.
2. Strategisch Voordeel Verkrijgen: Door misleidende informatie te gebruiken om de acties of bedoelingen van een tegenstander in een negatief daglicht te stellen, kunnen oneerlijke leiders hun eigen positie relatief versterken. Dit kan hen een strategisch voordeel geven in onderhandelingen of conflicten.
3. Eensgezind Front Vormen: Oneerlijkheid kan ook worden gebruikt om een eensgezind front te vormen tegen een gemeenschappelijke ‘vijand’. Dit kan de groep een gevoel van doelgerichtheid en gemeenschappelijk belang geven, wat op korte termijn kan bijdragen aan het succes van de groep.

Daarnaast is het zo dat, tijdens groepsconflicten, oneerlijkheid van leiders op twee manieren positief geïnterpreteerd kan worden door volgers: als een aanwijzing voor welwillendheid en als een aanwijzing voor competentie.

Oneerlijkheid zien als aanwijzing voor welwillendheid

Als de leiders oneerlijk zijn in een poging om hun eigen groep, ook wel bekend als de ‘ingroup’, te beschermen of te bevorderen, kan dit door groepsleden worden gezien als een teken van welwillendheid. Met andere woorden, als de leiders liegen of de waarheid verdraaien ten gunste van hun eigen groep, kan dit worden opgevat als een poging om de belangen van de groep te dienen, zelfs als dit ten koste gaat van de waarheid. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn als een leider liegt over de sterkte van zijn groep om de moraal hoog te houden, of als hij de prestaties van de groep overdrijft om de groep een voordeel te geven in onderhandelingen.

Oneerlijkheid zien als aanwijzing voor competentie

In de context van intergroepsconflicten kan oneerlijkheid ook worden gezien als een teken van competentie. Dit komt omdat het succesvol kunnen liegen of de waarheid kunnen verdraaien vaardigheden vereist zoals overtuigingskracht, strategisch denken en het vermogen om anderen te manipuleren. Dus als een leider deze tactieken met succes kan toepassen, kan dit door groepsleden worden geïnterpreteerd als een teken van competentie. Bijvoorbeeld, als een leider in staat is om door te liegen een voordeel te behalen in onderhandelingen of om een dreiging van een andere groep te verminderen, kan dit worden gezien als een demonstratie van competentie.

Lange termijn nadelen van oneerlijkheid bij leiders

Hieronder probeer ik puntsgewijs samen te vaten welke lange termijn nadelen van oneerlijkheid bij leiders de auteurs identificeren:

1. Erosie van vertrouwen en cynisme: Oneerlijkheid, onbeschaafdheid en onethisch gedrag kunnen op de lange termijn vertrouwen ondermijnen en cynisme kweken. Zelfs als leugens in eerste instantie goedbedoeld lijken te zijn, kunnen ze uiteindelijk leiden tot een vermindering van vertrouwen. Dit komt omdat mensen op de lange termijn minder geneigd zijn om de woorden van een leugenaar te vertrouwen, zelfs als die leugenaar in het verleden heeft gelogen om het belang van de groep te dienen.
2. Belemmering van leren en groei: Leugens die bedoeld zijn om de gevoelens van anderen te sparen (prosociale leugens), kunnen paternalistisch overkomen en uiteindelijk de ontvanger belemmeren in hun vermogen om te leren en te groeien.
3. Beschadiging van reputatie: De bereidheid om te liegen, zelfs als de leugens bedoeld zijn om te helpen, kan een algemene openheid voor liegen signaleren en een grotere kans op het vertellen van schadelijke leugens in de toekomst. Dit kan uiteindelijk de reputatie van een leider schaden.
4. Invloed op competentie: Hoewel oneerlijkheid op de korte termijn effectief kan zijn voor onmiddellijke winsten, kan oneerlijkheid op de lange termijn schadelijk zijn door het vertrouwen in herhaalde interacties te beschadigen. Bovendien kan het aangaan van bedrog ook schuldgevoelens opwekken bij onderhandelaars, wat uiteindelijk schadelijk is voor de onderhandelaars zelf.
5. Impact op partijloyaliteit en kiezersvoorkeuren: Oneerlijkheid kan ook lange termijn gevolgen hebben voor de politieke partij waartoe een oneerlijke leider behoort. Zo kan het gedrag van een oneerlijke leider de reputatie van de hele partij schaden en uiteindelijk de loyaliteit van de partijleden en de voorkeuren van de kiezers beïnvloeden.
6. Schadelijke gevolgen voor de groep: Zelfs wanneer groepsleden op korte termijn accepteren dat oneerlijkheid voordelig kan zijn voor de groep, zijn er op de lange termijn potentiële valkuilen bij het vertrouwen van oneerlijke leiders. Dit kan resulteren in het verlies van politieke zetels, wat uiteindelijk schadelijk kan zijn voor de partij en de groep als geheel.

Voorgestelde oplossingen

De auteurs pleiten voor het minimaliseren van zero-sum denken en het stimuleren van lange-termijn doelen.

1. Minimaliseer Zero-Sum Denken: Interventies die mensen helpen zero-sum denken te overwinnen zijn cruciaal. Ze stellen voor om te focussen op winsten binnen de eigen groep, ongeacht hoe groot of klein die zijn ten opzichte van een andere groep. Het benadrukken van ‘win-win’-oplossingen kan vijandigheid ten opzichte van andere groepen verminderen en de aandacht terugbrengen naar de dynamiek binnen de eigen groep, inclusief een zorg voor eerlijke leiders. Daarnaast kunnen het verminderen van gevoelens van bedreiging en het benadrukken van gedeelde identiteiten tussen rivaliserende groepen bijdragen aan het minimaliseren van zero-sum denken.
2. Stimuleer Lange-termijn Denken: Het benadrukken van de lange-termijn schade van oneerlijkheid kan helpen de steun voor oneerlijke leiders te verminderen. Dit kan worden bereikt door organisaties die de aandacht vestigen op de negatieve lange-termijn gevolgen van oneerlijkheid en het leveren van voorbeelden waarin kortetermijnsucces op basis van oneerlijkheid averechts werkte of later schade veroorzaakte. Daarnaast kan het helpen als mensen zich verbonden voelen met hun toekomstige zelf, omdat dit kan leiden tot een grotere bereidheid om beloningen uit te stellen en geduld te tonen.

Mijn reflectie: politieke systemen beïnvloeden de kans op oneerlijke leiders

Ik noem Trump en Johnson niet toevallig in deze inleiding. Zij komen uit landen met een “winner takes all” politiek systeem, waarbij de kandidaat met de meeste stemmen alle vertegenwoordiging krijgt in een gebied (lees meer). Dit kan tot sterke concurrentie en polarisatie leiden en minderheden benadelen. Tegenover dit staat een proportioneel vertegenwoordigingssysteem zoals in Nederland, waarin regeringszetels worden verdeeld op basis van het percentage stemmen per partij. Dit leidt vrijwel altijd tot coalitieregeringen en samenwerking.

Het risico op oneerlijke leiders kan groter zijn in een “winner takes all” systeem, omdat de inzet hoger is – winst betekent volledige controle. Dit kan leiden tot korte-termijn focus, waarbij de waarheid en ethiek soms het onderspit delven. In een systeem van evenredige vertegenwoordiging, met zijn coalitieregeringen, kan de druk om ‘alles te winnen’ minder zijn, waardoor er mogelijk minder motivatie is voor oneerlijkheid. Samenwerking tussen partijen kan polarisatie en “wij tegen zij”-denken verminderen. (Lees ook: Save American Democracy).

Tot slot

Laten we ons zeker niet rijk rekenen. Het is niet zo dat oneerlijkheid en onethisch gedrag in leiderschap hier niet voorkomen en geen bedreiging vormen. Laten we in het bijzonder blijven opletten voor individuen die wij-zij denken en een zero-sum mentaliteit proberen te cultiveren.

Lees ook:

• Methode in de gekte van populisten
• Toxisch leiderschap: vaak van tevoren herkenbaar
• Wijsheid en waarden: bepaalt wat we belangrijk vinden hoe we denken over wijsheid?