Wijsheid en waarden: bepaalt wat we belangrijk vinden hoe we denken over wijsheid?

Wijsheid is iets om na te streven. Veel mensen zouden graag wijs willen kunnen handelen in complexe situaties. En voor veel mensen is het een aantrekkelijk perspectief om, naarmate zij ouder worden, wijzer te worden. Maar zijn we het eens over wat we bedoelen als we het over wijsheid hebben? Of is wat we wijs noemen eenvoudigweg een reflectie van onze persoonlijke waarden? Is wat de één wijs noemt iets heel anders dan wat de ander wijs noemt? In dit artikel bespreek ik onderzoek van Glück, et al. (2021) dat interessante antwoorden geeft op deze vragen.

Onwijze leiders

Ik spreek voor mijzelf als ik zeg dat het gedrag en de woorden van bepaalde politici het tegendeel lijken te belichamen van wat wijsheid is. De politiek van politici als Donald Trump, Recep Erdogan, Jair Bolsonaro, Boris Johnson en Thierry Baudet kenmerkt zich onder andere door nationalistische, isolationistische en xenofobe neigingen die me doen denken aan dieptepunten uit de 20e eeuw. Maar misschien heb ik het mis. Misschien is mijn beoordeling van deze mensen als onwijs slechts een reflectie van mijn eigen waarden.

Wijsheid en waarde-oriëntaties

Glück, et al. (2021) stellen dat er in de literatuur over wijsheid ten minste twee componenten van wijsheid te vinden zijn die te maken hebben met waardenoriëntaties van mensen:

1. Benevolence (weldadigheid): wijze individuen worden verondersteld om het welzijn van anderen in nood te geven
2. Universalisme: wijze individuen worden verondersteld tolerant en accepteren te staan jegens uiteenlopende perspectieven en wereldbeelden

Heeft Jonathan Haidt gelijk?

De auteurs merken op dat het mogelijk is dat wijsheidsonderzoekers ten prooi zijn gevallen aan waar psycholoog Jonathan Haidt voor heeft gewaarschuwd. Hij stelde dat psychologen de neiging hebben om hun eigen waarden van zorg en eerlijkheid ten onrechte als gouden standaard te beschouwen (Haidt, 2008). Hij wijst erop dat in andere culturen en in meer conservatieve kringen heel andere waarden dominant zijn.

Onderzoek van Glück et al.

Om hier meer duidelijkheid over te krijgen onderzochten Glück, et al. (2021) de volgende twee zaken:

1. In hoeverre projecteren mensen hun eigen waarden op hoe ze wijze individuen zien?
2. Welke waardenoriëntaties zijn feitelijk gecorreleerd aan wijsheid?

In drie onderzoeken vulden proefpersonen twee keer vragenlijsten in om universele waarden te meten (Schwartz et al., 2012). De ene keer beschreven ze hun eigen waarden, de andere keer de waarden van een in hun ogen zeer wijze persoon. Ze deden ook twee onderzoeken waarbij ze keken naar de waarden van mensen die door anderen aangemerkt waren als wijze personen.

Mensen zijn het eens over wat wijsheid is

Het antwoord op vraag 1 was duidelijk: Jonathan Haidt lijkt geen gelijk te hebben. Mensen projecteren niet hun eigen waarden op hoe ze wijze individuen zien. De onderzoeken lieten zien dat er een grote mate van overeenstemming bestond in de opvattingen over wijsheid van mensen met verschillende politieke voorkeuren en verschillende waardenoriëntaties. Er kwam naar voren dat mensen wijze mensen zien als individuen die:

1. zich bekommeren om andere mensen
2. een betrokkenheid hebben bij de mensheid en de wereld als geheel
3. belang hechten aan de vrijheid om een zelfgestuurd leven te leiden
4. niet veel geven om op zichzelf gerichte waarden zoals macht over anderen, persoonlijke prestaties of hun persoonlijke veiligheid en plezier
5. evenwichtig in hun perspectief zijn
6. waarde hechten aan culturele, religieuze en familiale tradities

De waarden van wijze mensen stemmen overeen met wat mensen vermoeden

Het onderzoek naar waarden van wijze mensen leidde tot bevindingen die grotendeels overeenstemden met wat mensen verwachtten. Samengevat kwamen de bevindingen erop neer dat wijze individuen:

1. geven om het welzijn van anderen
2. niet alleen geven om hun eigen groep, maar om de wereld als geheel
3. de vrijheid om hun eigen beslissingen en keuzes te maken waarderen
4. respect hebben voor culturele, religieuze en individuele verschillen

Er was wel een verschil. In de eerste drie onderzoeken zeiden mensen dat zij wijze individuen zagen als meer traditionalistisch dan zijzelf. Maar bij het onderzoek van de wijze mensen zelf bleek dit niet zo te zijn.

Paradox

De auteurs zien een paradox in hun bevindingen. Als ook heel rechtse en conservatieve mensen weldadigheid en universalisme zien als kenmerken van wijsheid, waarom stemmen ze dan op politici die hier niet op mikken? Vinden ze wijsheid niet belangrijk? Geloven ze dat wijsheid in politiek niet relevant of haalbaar is? Zien ze de onwijsheid van deze politici niet? Laten ze zich meeslepen door hun familie en vrienden?

Angst opwekken om wijze keuzes te onderdrukken

Zelf denk ik dat het succes van onwijze populisten vooral te maken heeft met het volgende. Door angst op te wekken en aan te wakkeren -de angst dat de eigen ‘prachtige’ cultuur wordt bedreigd van buitenaf, terwijl de heersende elite het ‘gewoon laat gebeuren’- onderdrukken deze populisten de wijsheid van de kiezer. Eenmaal bang verliezen die kiezers misschien het besef dat de populist onwijs is en/of dat wijsheid belangrijk is. Uit angst kiezen ze iemand die niet wijs is.