Betekenis vinden in een onvolmaakte wereld

Toen ik een jaar of 15 was, zat ik tijdens de Engelse les naast mijn vriend, Jeroen. De lerares had net iets uitgelegd en vroeg toen: “Heeft iemand nog een vraag?” Jeroen stak zijn vinger op en zei met een uitdagende glimlach: “Ja, wat is de zin van het leven?” Ik vond het een hilarisch moment maar de lerares leek het niet echt grappig te vinden. Ze negeerde de vraag en ging verder met de les. Iddo Landaus boek Finding meaning in an imperfect world begint met ook een student die tijdens een les iets zegt over de zin van het leven. Hieronder stip ik de thema’s aan die Landau bespreekt in zijn boek.

Student: “Het leven is zinloos!”

Tijdens een filosofiecollege van Landau merkte een student plotseling op dat het bespreken van het onderwerp zinloos was omdat het leven zelf zinloos is. Aanvankelijk aarzelde Landau of hij er op moest reageren maar hij besloot haar te vragen of ze er iets meer over wilde zeggen. Ze antwoordde dat ze er niets aan toe te voegen had. Toen vroeg hij of hij een paar vragen mocht stellen om haar positie beter te begrijpen. Dat vond ze goed.

Eerst vroeg hij haar of ze het leven van alle mensen zinloos vond of alleen haar eigen leven. Na enig denken zei ze dat niet het leven van iedereen zinloos was maar wel van haarzelf. Toen vroeg Landau haar of ze dacht dat haar leven noodzakelijkerwijs zinloos was of vanwege bepaalde gebeurtenissen in haar leven. Ze antwoordde dat het laatste het geval was. Toen vroeg hij haar of haar leven onherroepelijk zinloos was of dat er wellicht dingen zouden kunnen zijn die ze zou kunnen doen die haar leven zinvol zouden kunnen maken. Na enig denken koos ze de tweede optie. Toen zei ze dat ze haar oorspronkelijke stelling dat het leven zinloos is tijdelijk herriep en vroeg of ze na de les even door mocht praten met Landau.

Betekenis vinden in een onvolmaakte wereld

De bovenstaande anekdote leidt Landaus boek over het vinden van betekenis in een onvolmaakte wereld in. Hij legt uit dat een betekenisvol (/zinvol) leven in essentie draait om het ervaren van waardevolheid. Vervolgens legt hij verschillende redenen uit waarom we het leven als niet betekenisvol kunnen ervaren. Een belangrijke categorie van redenen heeft te maken met hoe we denken over en wat we verwachten van het leven. Hier zijn enkele voorbeelden van manieren van denken die het ervaren van betekenis bemoeilijken.

1. We kunnen geen perfectie bereiken
2. We zullen ooit zullen we allemaal dood en vergeten zijn
3. We zijn nietig vanuit het oogpunt van het universum
4. We hebben geen vrije wil
5. Objectieve waarheid bestaat niet
6. Het leven heeft geen doel
7. Er is veel leed en slechtheid in de wereld
8. Er is geen God of leven na de dood

Landau beargumenteert dat al deze manieren van denken het ervaren van betekenis kunnen ondermijnen. Over punt 1 stelt hij dat we er goed aan doen om niet perfectionistisch over onszelf en de wereld te denken. Over de rest van de punten zegt hij dat zelfs als ze waar zijn (wat in enkele gevallen te betwijfelen valt) ze het ervaren van betekenis niet in de weg hoeven te staan. Zijn type redenering is telkens: zelfs al zou X deels of geheel waar zijn, dan nog kunnen we tenminste enige betekenis ervaren in het leven.

Betekenis identificeren

Naast deze manieren van denken die het ervaren van betekenis kunnen ondermijnen kan het ook zijn dat we weinig betekenis ervaren omdat we niet goed weten wat we belangrijk vinden of dat we wat we belangrijk vinden niet goed opmerken in ons leven. Hij suggereert de volgende eenvoudige vragen om meer zicht te krijgen op wat we belangrijk vinden:

1. Wat zou je leven waardevoller of betekenisvoller kunnen maken?
2. Welke elementen in je leven ervaar nu al als betekenisvol?
3. Wat zou er uit je leven moeten worden verwijderd om het betekenisvoller te maken?
4. Welke kenmerken in andere mensen doen je vermoeden dat zij een betekenisvol leven hebben?
5. Stel dat je op je sterfbed terugkijkt: waar zou je tevreden of ontevreden over zijn in wat je gedaan en gelaten hebt?
6. Stel dat je nog maar een korte tijd te leven had, wat zou je dan besluiten om te doen?

Verdere tips

Hij besluit het boek met enkele tips:

1. Denk niet perfectionistisch na over hoe je zou moeten zijn en over wat je zou moeten presteren en ook niet over hoeveel betekenis je zou moeten ervaren.
2. Discrimineer niet tegenover jezelf. Vraag niet van jezelf wat je ook niet van een ander zou verwachten. Waardeer in jezelf wat je ook in een ander zou waarderen.
3. Zie het leven niet als een generale repetitie. We leven nu en we hebben nu de kans om betekenis te ervaren.
4. Wees niet wreed tegenover jezelf. (Landau meent dat veel mensen die weinig betekenis zeggen te ervaren vaak wel veel compassie voor anderen hebben maar wreed zijn voor zichzelf.)
5. Werk. Het is moeilijk om betekenis te ervaren als je niet werkt.

Reflectie

Dit boek staat in een zeer oude traditie van filosofen die schrijven over wat een goed leven inhoudt. Eén van de eerste grote boeken in deze traditie was Ethica Nicomachea van Aristoteles (een boek waarvan je, als je het leest, op sommige momenten vast en zeker denkt dat het ook vandaag de dag geschreven had kunnen zijn). Tegenwoordig is kennisopbouw over een onderwerp als betekenisvol leven in belangrijke mate ook het domein van de psychologie geworden (zie onder andere hier) maar ik denk dat goede filosofische beschouwingen erover ook waardevol blijven. Hierin kan het onderwerp van alle kanten worden doordacht en kunnen hypotheses worden opgeworpen die door psychologen systematisch kunnen worden getoetst.