Vaak is het niet zo gemakkelijk om te beoordelen of iets juist of onjuist is. Er zitten vaak meerdere kanten aan een zaak en er is soms veel kennis nodig om iets goed te kunnen beoordelen. Zelfs experts kunnen van mening verschillen over veel kwesties. Maar het komt ook vaak voor dat het onderscheid tussen juist en onjuist wel degelijk eenduidig te maken is.

De Amerikaanse presidentskandidaat Trump, bijvoorbeeld, heeft veel uitspraken gedaan die apert onjuist zijn. Zo beweert hij en blijft hij beweren dat hij vanaf het begin tegen de Irak-oorlog was, terwijl er bewijs bestaat dat hij er aanvankelijk niet tegen was. Er zijn talloze andere dingen waarvan bekend is dat ze waar of onwaar zijn. Dat soorten zich ontwikkelen door evolutie en dat er momenteel sprake is van global warming zijn bijvoorbeeld pertinente feiten. De stellingen dat de aarde 6000 jaar oud is, dat de aarde plat is en dat vaccinaties autisme veroorzaken, zijn pertinente onwaarheden.

Dat je onwaarheden gelooft, maakt jou niet meteen achterlijk

Ondanks dat het onderscheid tussen waar en onwaar in veel gevallen duidelijk te maken is, geloven veel mensen in onwaarheden en miskennen zij pertinente feiten. En het is, in mijn ogen, te eenvoudig om mensen die dit doen te bestempelen als achterlijk. In zekere mate denk ik ook dat we het allemaal doen of gedaan hebben. David Rapp (2016) heeft een paper geschreven waarin hij uitlegt hoe het komt dat we relatief gemakkelijk ten prooi kunnen vallen aan misinformatie.

Hij legt uit dat we onjuiste informatie die we horen of lezen vaak opslaan in ons geheugen zonder deze informatie meteen kritisch te evalueren. Wanneer het onderwerp later weer aan de orde is schiet ons de opgeslagen onjuiste informatie gemakkelijk te binnen, zonder dat we deze informatie in onze herinnering als ‘onjuist’ gelabeld hebben. Dit komt doordat we niet meteen kritisch geëvalueerd hebben. Er zijn verschillende verklaringen waarom we vaak niet geneigd zijn om beweringen meteen kritisch te evalueren.

Een eerste verklaring is dat kritisch beoordelen van informatie mentaal inspannend is. En we hebben meestal de neiging om mentale inspanning te vermijden als het enigszins kan. Een tweede verklaring is dat de veelheid van beweringen het vaak moeilijk maakt om ze allemaal zo snel te kunnen beoordelen. Een derde verklaring is dat het nog mentaal belastender is om misinformatie te identificeren wanneer deze tezamen met correcte informatie wordt gepresenteerd.

Beoordeel beweringen en bronnen meteen kritisch

Rapp pleit ervoor om zoveel mogelijk de informatie die je aangeboden wordt, direct kritisch te beoordelen. Dit om te voorkomen dat je de verkeerde bewering opslaat in je geheugen en je deze later onterecht als waar herinnert. Omdat het vaak moeilijk is om informatie helemaal zelf te beoordelen op juistheid pleit Rapp ervoor om, als vuistregel, de betrouwbaarheid van de bron van informatie te beoordelen.

Trump lijkt, in navolging van Adolf Hitler, goed te begrijpen dat we vaak niet zoveel weerstand hebben tegen pertinente onwaarheden. Hij lijkt te kapitaliseren op deze cognitieve zwakte door te volharden in de onwaarheden die hij verkondigt. Hij lijkt te denken dat als hij deze maar vaak genoeg blijft herhalen er voldoende mensen in zullen gaan geloven om hem het presidentschap te doen verkrijgen. Mocht dit gaan gebeuren dan vermoed ik dat het een tragisch voorbeeld zal zijn van hoe het geloven in onwaarheden kan leiden tot pijnlijke effecten in de echte wereld.