Het spotlighteffect is het verschijnsel dat we overschatten hoe sterk andere mensen ons opmerken en beoordelen. Terwijl we denken dat mensen snel opmerken hoe we ons gedragen en hoe we eruit zien, is dat niet het geval. We voelen ons dus over het algemeen veel meer bekeken en beoordeeld dan feitelijk het geval is. Het spotlighteffect treedt vooral op, en heeft vooral vervelende gevolgen, wanneer we iets afwijkends doen of er anders dan normaal uitzien. Als ons haar gek zit, zijn we te sterk geneigd om te denken dat iedereen dat ziet en er iets van vindt. Als we een flater slaan, zijn we te sterk geneigd om te denken dat andere mensen die flater heel belangrijk vinden en er erg mee bezig zijn. De werkelijkheid is meestal dat ze meer met hun eigen gedachten, uiterlijk en gedrag bezig zijn dan met de jouwe. 

Verklaring voor het spotlighteffect

Een verklaring voor het spotlighteffect is de volgende. In de manier waarop we de wereld waarnemen zijn wijzelf steeds het centrum van de wereld. We lopen buiten op de stoep en in de wereld die wij waarnemen, zijn wij steeds het middelpunt. We zijn zo gewend aan dit perspectief dat het lastig is om steeds te blijven beseffen dat wij niet het middelpunt zijn van de wereld van andere mensen. Zij zijn het middelpunt van hun eigen wereld en meer bezig met zichzelf dan met jou.

Illusie van transparantie en valse consensus

Het spotlighteffect hangt samen met enkele andere effecten zoals de illusie van transparantie en het valse consensus effect (er zijn er meer maar ik bespreek alleen deze twee). De illusie van transparantie betekent dat we overschatten hoe goed andere mensen onze mentale toestand juist kunnen aflezen. Andere mensen kunnen minder goed dan wij denken beoordelen hoe wij ons voelen en hoe we denken over een situatie. Het valse consensus effect betekent dat we de neiging hebben om de mate te overschatten waarin andere mensen dezelfde meningen en houdingen hebben ten aanzien van onderwerpen.

Experimentje

Vermoed je dat het spotlighteffect ook bij jou plaatsvindt en heb je er last van? Dan heb ik een experimentje voor je dat je misschien kan helpen om er minder last van te hebben. Stel je loopt op straat en je hebt het gevoel dat er iets raars aan je is en je voelt je daar erg onzeker over. Je betrapt jezelf op de gedachte dat andere mensen je vast heel raar of lelijk vinden en dat maakt je angstig of gedeprimeerd. Als je in die situatie bent, probeer dan eens het volgende. Het eerste wat ik je vraag te doen is om je het spotlighteffect te herinneren en je te beseffen dat andere mensen vaak niet erg met jou en jouw wereld bezig zijn maar vooral met zichzelf en hun wereld.

Wat ik je vervolgens vraag om te doen, is om je aandacht te verleggen van jezelf naar andere mensen. In plaats van na te denken over je eigen onzekerheid en negatieve gevoelens richt je je aandacht nu heel bewust op andere mensen. Je gaat hen observeren. Een manier om dat te doen is de volgende. Loop verder over straat en kijk naar iedere persoon die je tegemoet komt. Observeer bij elke persoon of ze je bekijken of niet, en zo ja, hoe lang ze je bekijken. Observeer ook of ze naar het volgens jou rare kenmerk van jezelf kijken (je rare haar, een vlek op je trui, je dikke buik, etc.). Blijf dit enkele minuten lang doen.

Ik heb dit experimentje vaker gedaan en ook anderen gesuggereerd het te doen. Wat ik vaak merk en hoor van anderen is dat de meeste mensen helemaal niet naar je kijken en de mensen die dat wel doen vaak slechts kort. Je ziet ze als het ware in hun eigen gedachten verzonken zijn. Bovendien: de mensen die je wel aankijken, lijken vaak helemaal niet zozeer te kijken naar het aspect van jezelf dat jij zo raar vindt. En stel nu even dat van de 20 mensen die er voorbij jou gelopen zijn er wel 1 of 2 waren die jouw rare kenmerk wel leken op te merken. Denk je dat die mensen dit kenmerk vervolgens belangrijk vinden? Denk je dat ze ‘s avonds op de bank voor de tv nog over jou en je rare kenmerk zitten na te denken of te praten? Het is niet onmogelijk maar de kans is groter dat ze met hun eigen sores bezig zijn.

Vraag: als je dit experimentje interessant vindt en het eens uitprobeert, wil je me dan laten weten hoe het liep?