Waarom vertonen sommige mensen vaker narcistische, manipulatieve of agressieve gedragingen dan anderen? Nieuw onderzoek (Zettler et al., 2025) toont aan dat deze verschillen niet alleen met biologische aanleg samenhangen, maar ook met kenmerken van de samenleving waarin mensen leven. Het onderzoek, uitgevoerd onder bijna 2 miljoen mensen uit 183 landen en 140.000 deelnemers uit 50 Amerikaanse staten, laat zien dat mensen die leven in samenlevingen met meer corruptie, ongelijkheid, armoede en geweld gemiddeld genomen in sterkere mate een donkere persoonlijkheid vertonen.

De D-factor: basis van alle donkere persoonlijkheidstrekken

De studie bouwt voort op het concept van de Dark Factor of Personality (de D-factor), een onderliggende eigenschap die de gemeenschappelijke kern vormt van alle aspecten van de donkere persoonlijkheid zoals narcisme, machiavellisme, psychopatische neigingen en sadisme. De d-factor is de neiging om eigenbelang na te streven, ook wanneer dit anderen schaadt.

De D-factor gaat niet alleen over het nastreven van eigenbelang ten koste van anderen, maar ook over het hebben van bepaalde overtuigingen of ideeën die dit gedrag voor zichzelf acceptabel of zelfs wenselijk maken. Deze overtuigingen zorgen ervoor dat mensen hun egoïstische, manipulatieve of schadelijke gedrag kunnen uitleggen of verdedigen, zodat ze er minder schuldgevoelens bij ervaren en het gemakkelijker volhouden. Bijvoorbeeld gedachten als:

• “Iedereen doet dit, dus ik ook.”
• “Ik verdien dit omdat ik beter ben.”
• “Het is mijn recht om te krijgen wat ik wil, ongeacht anderen.”
• “Anderen zijn zwak, dus ik moet hard zijn.”

In de psychologie wordt dit ook wel ‘rechtvaardigingen’ of ‘moral disengagement’ genoemd. Het zijn mentale strategieën die het mogelijk maken om aversief gedrag uit te voeren zonder dat het leidt tot zelfverwijt of sociale afwijzing.

Het verband met maatschappelijke omstandigheden

De onderzoekers ontwikkelden een index van aversieve maatschappelijke omstandigheden (ASC), gebaseerd op objectieve gegevens over corruptie, ongelijkheid, armoede en geweld, verzameld ongeveer twintig jaar vóór het meten van de persoonlijkheid. Deze tijdsvertraging maakte het mogelijk om beter te beoordelen hoe maatschappelijke kenmerken mogelijk samenhangen met latere persoonlijkheidstrekken, en om te voorkomen dat persoonlijkheid zelf de maatschappelijke omstandigheden beïnvloedt.

Met behulp van multilevel regressieanalyses, waarbij individuele deelnemers genest waren binnen landen en staten, werd een positieve samenhang gevonden tussen de ASC-index en de Dark Factor. Dit betekent dat deelnemers uit landen en staten met hogere scores op corruptie, ongelijkheid, armoede en geweld ook gemiddeld hogere scores op D hadden.

Voorbeelden van landen en VS-staten

De data laten consistente patronen zien:

• Landen met lage ASC-scores, zoals Zweden (ongeveer 0,10), Estland (0,25), Uruguay (0,25) en Argentinië (0,30), hebben lagere D-scores, variërend van ongeveer -0,20 tot 0,00.

• Landen met hogere ASC-scores, waaronder Italië (0,35) en Wit-Rusland (0,40), vertonen hogere D-scores, tot ongeveer 0,15.

Binnen de Verenigde Staten geldt een vergelijkbaar beeld:

• VS-staten met lage ASC-scores, als Vermont (0,12) en New Hampshire (0,15), hebben lagere D-scores rond -0,15 tot -0,12.

• VS-staten met hoge ASC-scores, als West Virginia (0,30) en Mississippi (0,35), kennen hogere D-scores rond 0,10 tot 0,12.

Kleine effecten, grote betekenis

Hoewel het statistische verband tussen maatschappelijke omstandigheden en de Dark Factor op individueel niveau klein is, kan dit op populatieniveau grote gevolgen hebben. In samenlevingen met hoge niveaus van corruptie, ongelijkheid, armoede en geweld kom je als individu gemiddeld vaker mensen tegen met hogere scores op de Dark Factor. Dit betekent dat je vaker te maken krijgt met mensen die egocentrisch, manipulatief of normoverschrijdend gedrag vertonen. Dit maakt sociale interacties lastiger en het opbouwen van vertrouwen en samenwerking complexer.

Bovendien kunnen deze frequente ontmoetingen met personen met hogere D-scores sociale normen beïnvloeden, waardoor dergelijk gedrag makkelijker geaccepteerd wordt en als ‘normaal’ geldt. Op deze manier ontstaat een omgeving waarin donkere trekken elkaar versterken en in stand houden, wat het sociale vertrouwen en de samenhang van de samenleving verder onder druk zet.

Mogelijke verklaringen: adaptatie en socialisatie

De onderzoekers wijzen op twee mechanismen die kunnen verklaren waarom aversieve maatschappelijke omstandigheden samenhangen met hogere D-scores:

1. Adaptieve strategieën: In omgevingen met veel dreiging, corruptie en geweld kan wantrouwen en egoïsme een nuttige overlevingsstrategie zijn om niet uitgebuit te worden.

2. Sociale leerprocessen: In maatschappijen waar normovertredingen en egoïstisch gedrag vaker voorkomen en getolereerd worden, passen mensen hun gedrag en overtuigingen hierop aan, waardoor zulke trekken worden versterkt.

Reflectie

Het onderzoek inspireert mij tot enkele reflecties:

• Ten eerste denk ik dat er mogelijk een feedbackmechanisme bestaat waarbij hogere niveaus van donkere persoonlijkheid gedrag stimuleren dat bijdraagt aan het in stand houden of zelfs verergeren van aversieve maatschappelijke omstandigheden, zoals corruptie, wantrouwen en geweld. Dit zou een cyclisch of zelfversterkend effect kunnen betekenen, waarbij harde maatschappelijke omstandigheden en hoge Dark Factor-niveaus elkaar wederzijds versterken.
• Ten tweede vermoed ik dat deze dynamiek niet alleen op grote schaal speelt, maar ook op kleinere niveaus binnen organisaties, opleidingen, gezinnen en andere sociale systemen, waar vergelijkbare patronen van invloed kunnen zijn op sociaal functioneren.
• Ten slotte meen ik dat, als samenlevingen en sociale systemen sociaal aangepast gedrag willen bevorderen, het essentieel is om te streven naar het verlagen van de aversieve omstandigheden in de omgevingen waarin mensen leven en werken. Door deze omstandigheden te verbeteren, creëren we een vruchtbare bodem voor vertrouwen, samenwerking en positieve persoonlijke ontwikkeling.

Lees ook:

• I. Zettler, L. Lilleholt, M. Bader, B.E. Hilbig, & M. Moshagen, Aversive societal conditions explain differences in “dark” personality across countries and US states, Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 122 (20) e2500830122, https://doi.org/10.1073/pnas.2500830122 (2025).
• De D-factor: negatieve kanten van menselijk gedrag
• Van D-factor naar prosociale overtuigingen