Al decennialang benadert de psychologie wijsheid als een stabiele persoonlijkheidstrek – een innerlijke kwaliteit die consistent tot uiting komt, ongeacht de situatie. Deze opvatting rust op drie veronderstellingen: 1) dat wijsheidskenmerken (zoals intellectuele nederigheid en perspectief innemen) voortkomen uit één onderliggende kern, 2) dat ze stabiel zijn in verschillende situaties, en 3) dat patronen tussen mensen vergelijkbaar zijn met processen binnen één persoon over tijd. Nieuw onderzoek van Smith et al. (2025) laat een compleet andere werkelijkheid zien. Het presenteert een dynamisch netwerkmodel van wijsheid.

Het onderzoek: een jaar lang reflecties op tegenspoed

In een grootschalige longitudinale studie volgden de onderzoekers 499 Noord-Amerikaanse volwassenen gedurende een jaar. Deelnemers rapporteerden elke drie maanden over een recente negatieve levensgebeurtenis, zoals een conflict, gezondheidscrisis of financiële tegenvaller, en beschreven hoe ze hierop reflecteerden.

Vier metacognitieve wijsheidskenmerken

In het onderzoek beoordeelden de respondenten in hoeverre ze vier metacognitieve wijsheidskenmerken toepasten:

1. Intellectuele nederigheid: Twijfelen aan de eigen opvattingen en openstaan voor correctie (bijv. “Ik controleerde of mijn mening over de situatie onjuist kon zijn”).

2. Erkenning van onzekerheid en verandering: Onderkennen dat situaties meerdere uitkomsten kunnen hebben (bijv. “Ik besefte dat de situatie op verschillende manieren kon verlopen”).

3. Perspectief innemen: Actief overwegen hoe anderen de situatie ervaren (bijv. “Ik verplaatste me in de ander(en)”).

4. Zoeken naar compromis: Streven naar oplossingen die voor alle betrokkenen acceptabel zijn (bijv. “Ik zocht naar een oplossing waarbij de meeste mensen tevreden zouden zijn”).

De onderzoekers analyseerden deze gegevens met zowel traditionele statistische modellen (waarbij wijsheid als één stabiel kenmerk wordt gezien) als moderne netwerkanalyses (die onderlinge wisselwerking tussen kenmerken in kaart brengen).

Dynamisch netwerkmodel van wijsheid

Het onderzoek liet zien: er is niet één centrale onderliggende wijsheidskern. In plaats daarvan vormen de vier wijsheidskenmerken een dynamisch netwerk waarbij elementen elkaar wederzijds beïnvloeden. De sterkste verbindingen bestonden tussen erkenning van onzekerheid en verandering en zoeken naar compromis (partiële correlatie r = .35), gevolgd door perspectief innemen en zoeken naar compromis (r = .33), en intellectuele nederigheid en erkenning van onzekerheid (r = .31).

Dit suggereert dat wijsheid niet één ding is, maar een samenspel van relatief zelfstandige metacognitieve processen. Dit netwerkmodel van wijsheid laat zien dat verschillende situaties telkens andere schakels in het wijsheidsnetwerk activeren, waardoor mensen per situatie een unieke combinatie van kenmerken laten zien – iets wat een eendimensionaal model niet kan verklaren.

Wijsheid verschilt per situatie en verandert in de tijd

De onderzoekers onderzochten drie vormen van fluctuering: (1) hoe relevant mensen de vier wijsheids­kenmerken vinden, (2) in welke mate ze die kenmerken daadwerkelijk gebruiken, en (3) hoe stabiel die patronen blijven over een jaar. De bevindingen waren:

1. Situatie-afhankelijke relevantie: Wat als “wijs” geldt, blijkt sterk context­afhankelijk. Bij interpersoonlijke conflicten beoordeelde meer dan 90% van de deelnemers perspectief innemen en compromis zoeken als passend, terwijl slechts 58–70% diezelfde kenmerken relevant vond bij gezondheids­gerelateerde problemen.
2. Variërende intensiteit: De situatie bepaalt hoe krachtig de afzonderlijke wijsheids­processen worden “aangezet”. De sterkte waarmee deelnemers de kenmerken toepasten wisselde eveneens per gebeurtenis. Wanneer het ging om de gezondheidsproblemen van anderen scoorden zij het hoogst (bijv. erkenning van onzekerheid: 4,01 op een schaal van 1–5), maar bij traumatische ervaringen lagen alle scores het laagst (2,52–2,76).
3. Beperkte temporele stabiliteit: Wijsheid is niet alleen gevoelig voor de directe context, maar ook dynamisch over de tijd. Over twaalf maanden vertoonden de wijsheids­kenmerken veel minder rangorde­stabiliteit dan klassieke persoonlijkheidstrekken. Zo daalde de stabiliteit van erkenning van onzekerheid bijna tot nul, terwijl een trek als neuroticisme vrijwel onveranderd bleef.

Deze bevindingen onderstrepen dat wijsheid geen statisch “bezit” is, maar fluctueert afhankelijk van contextuele eisen en persoonlijke verwerkingsprocessen.

Verschillen tussen individuen voorspellen niet hoe één persoon verandert

De studie laat zien dat verschillen tussen mensen op één meetmoment niet automatisch voorspellen hoe dezelfde kenmerken binnen één persoon door de tijd heen veranderen.

• Groepsbeeld: Vergelijk je alle deelnemers op één moment, dan hangen de vier wijsheidskenmerken redelijk samen (gemiddelde correlatie ≈ .30). Dat wekt de indruk dat “wijze mensen” alle kenmerken tegelijk bezitten.
• Persoonlijk verloop: Volg je echter iemands scores gedurende het jaar, dan bewegen de kenmerken nauwelijks in hetzelfde tempo. Alleen intellectuele nederigheid voorspelde later iets meer erkenning van onzekerheid (β = .16), terwijl vaker naar compromis zoeken juist samenhing met minder perspectief innemen (β = –.17).

Dit verschil tussen groepspatronen en persoonlijke ontwikkeling maakt duidelijk hoe verleidelijk het is om de ecologische denkfout te begaan. Dit is de veronderstelling dat verbanden die je op groepsniveau vindt automatisch gelden voor veranderingen binnen één persoon. Dit blijkt niet het geval te zijn.

Zelfdistantie als sleutel tot wijsheidsontwikkeling

Een cruciale bevinding betrof zelfdistantie: het vermogen om ervaringen vanuit een derdepersoonsperspectief te bezien (bijv. “Ik vroeg me af hoe een buitenstaander de situatie zou zien”). Mensen die dit vaker toepasten:

1. Vertoonden direct daarna meer wijsheidskenmerken (statische samenhang).
2. Lieten drie maanden later significante toename zien in intellectuele nederigheid (β = .14), perspectief innemen (β = .14) en compromis zoeken (β = .23).

Dit is het eerste longitudinale bewijs dat een specifieke reflectiestijl wijsheidsontwikkeling kan faciliteren. Andere factoren, zoals sociale steun, waarneming van controle of het zien van tegenslag als “uitdaging”, toonden geen vergelijkbare voorspellende kracht voor binnenpersoonsverandering.

Conclusie

Deze studie herdefinieert wijsheid als een dynamisch adaptief systeem: geen vaste trek, maar een netwerk van metacognitieve processen dat zich aanpast aan contextuele eisen. Dit heeft belangrijke consequenties:

1. Meting: Eénmalige vragenlijsten volstaan niet om wijsheid te vatten. Contextgevoelige methoden (zoals dagboekstudies of gebeurtenisreconstructies) zijn nodig.
2. Ontwikkeling: Wijsheid is trainbaar. Zelfdistantie, bijvoorbeeld via derdepersoonsvragen (“Wat zou een neutrale waarnemer zeggen?”), kan metacognitieve processen activeren.
3. Theorie: De auteurs reflecteren dat hun bevindingen uitnodigen tot een herziening van bestaande theorieën over posttraumatische groei en veerkracht. Huidige modellen zien posttraumatische groei en veerkracht als stabiele eigenschappen die groepsverschillen verklaren. Smith et al. laten zien dat verschillen tussen groepen niets zeggen over hoe één persoon verandert. Zij pleiten daarom voor onderzoek en interventies die kijken naar wat er binnen een individu gebeurt, rekening houden met de concrete situatie en het juiste moment.

Lees ook:

• Wisdom reconsidered: A dynamic network account of metacognition and complex thought
• De dynamische ontwikkeling van wijsheid: tijd en context
• Relationeel realisme: een filosofische uitdaging voor psychologen
• Waarom simpele verklaringen tekortschieten – Hoe het PTSI-model stagnatie verklaart en progressie mogelijk maakt