Betekenis in het leven

Frank Martela, een Finse filosoof en psycholoog, heeft een boek geschreven met als titel A wonderful life. Insights on Finding a Meaningful Existence. In het boek gaat hij in op vragen als: “Draait leven om het vinden van geluk?” en “Wat kan de basis voor betekenis nog zijn in een tijd waarin religie steeds minder het vanzelfsprekende kader vormt?” Hij nodigt de lezer uit om anders over betekenis na te gaan denken en komt met enkele eenvoudige ideeën om betekenis te kunnen ervaren.

De reflectieve mens stelt de waartoe-vraag

Martela legt uit dat wij ons van andere dieren onderscheiden door ons grote vermogen tot reflectie. Reflectie is het vermogen om vanuit een derdepersoonsperspectief te kijken naar onszelf en ons leven. In plaats van direct te reageren op wat er gebeurt kunnen we even uit de situatie stappen en nadenken over wat er gebeurt. We kunnen nadenken over het verleden en voorspellingen over en plannen maken voor de toekomst.

Dit grote reflectieve vermogen heeft ons in staat gesteld om allerlei creatieve en slimme dingen te doen en te bouwen. Tevens heeft het met zich meegebracht dat we onszelf de waartoe-vraag kunnen stellen. Dit is de vraag naar rechtvaardiging. Het type vraag: “Wat is de zin van dit alles?” of: “Waarom doe ik dit allemaal?” Het beantwoorden van deze vragen kan lastig zijn.

De betoverde wereld verliest terrein

In het verleden werden de antwoorden op dit soort vragen gedicteerd door een stevig cultureel raamwerk. Martela haalt de socioloog Max Weber aan die zegt dat de wereld in het premoderne tijdperk betoverd was. Het bestaan van goden en geesten werd niet beleefd als een geloof maar als een zekerheid.  Alles wat er gebeurde werd geïnterpreteerd door de lens van een verondersteld goddelijk plan. De betekenis van het leven werd gezien als een gegeven.

Martela stelt dat wetenschap ontstond vanuit religie. Het doel van wetenschappers als Kepler en Newton was om het plan van God te begrijpen. Maar met de opkomst van de wetenschap begon religie haar almacht geleidelijk aan te verliezen. Logica en empirisch onderzoek leidden tot antwoorden die steeds meer de plek innamen van religieus voorgeschreven antwoorden. Het kind (de wetenschap) begon de ouder (religie) te verstikken.

Een voorbeeld: René Descartes gebruikte radicale twijfel als methode om het bestaan van God aan te tonen. Maar, zegt Martela, zijn methode bevatte een tijdbom. Door logica te gebruiken als middel om God te bewijzen, plaatste Descartes logisch redeneren boven God. Als logica gebruikt kon worden om het bestaan van God te bewijzen, kon het ook gebruikt worden om diens bestaan te ontkrachten. En velen begonnen dat te doen.

Gaandeweg is de invloed van religie in de wereld enorm afgenomen en verder aan het afnemen. Iedereen is steeds meer gewend aan de scheiding van kerk en staat, aan het bestaan van religieuze diversiteit en aan het bestaan van agnosticisme en atheïsme. En zowel gelovers als niet-gelovers vertrouwen in hoge mate op wetenschappelijke verklaringen voor hoe de wereld in elkaar zit.

Hoe kunnen we de waartoe vraag dan beantwoorden?

Met het verlies van het culturele kader van de betoverde wereld staan we voor de taak om zelf antwoorden te vinden op de waartoe vraag. Dit blijkt niet zo eenvoudig. We weten inmiddels dat we als mens(heid) behoorlijk nietig zijn. We hebben zicht gekregen op de betrekkelijkheid van ons bestaan vanuit het perspectief van de ontzaglijke omvang van het universum en vanuit een historisch perspectief. Bovendien weten we dat we allemaal zullen sterven en velen zien  het bestaan van een hiernamaals niet meer als realistisch. Vanuit deze perspectieven zou je kunnen denken dat alles tijdelijk, betekenisloos en willekeurig is.

Geluk is geen goed doel

Martela stelt dat sinds de jaren zestig veel mensen in Westerse samenlevingen geluk zijn gaan zien als een individueel doel en een individuele verantwoordelijkheid. Gelukkig zijn is een culturele norm geworden en een vanzelfsprekend doel in het leven. Deze culturele norm wordt versterkt door allerlei boodschappen in de media en in de reclame die ons er voortdurend aan herinneren dat we gelukkig moeten zijn. Martela erkent dat het plezierig is om je gelukkig te voelen maar zegt dat streven naar geluk keerzijden kent en niet een goed antwoord op de vraag naar betekenis is.

Hij begint met te zeggen dat geluk niet het vanzelfsprekende doel is aangezien mensen in andere delen van de wereld en in andere tijdperken geluk niet als het belangrijkste doel zien/zagen. Voorts zegt hij dat streven naar geluk averechts kan werken. Waar je namelijk ook staat in het leven, je realiseert je altijd dat meer geluk mogelijk zou zijn. Dit kan je vermogen om te genieten van wat je hebt ondermijnen. Ook kan een focus op je eigen geluk je sociale relaties beschadigen. Verder kan gelukkig zijn als culturele norm het lastiger maken om de zware momenten in het leven te doorstaan. In onze maatschappij kan je ongelukkig voelen een dubbele last worden: je voelt je slecht en ook nog eens schuldig dat je niet voldoet aan de culturele norm van gelukkig zijn.

Martela stelt dat we complex zijn en dat we om veel meer geven dan gelukkig zijn. Geluk kunnen we zien als een bijproduct van het bereiken van iets waardevols in plaats van iets wat in zichzelf zo waardevol is. En het intrinsiek waardevolle is ook waardevol als het niet gepaard gaat met geluk. Zelfs ongelukkig zijn vanwege het hebben geleverd van een grote inspanning of het hebben gedaan van een offer voor iets wat je heel belangrijk vindt kan je een gevoel van betekenis opleveren.

Betekenis IN het leven

Martela stelt dat we niet moeten proberen om de algemene vraag te beantwoorden wat de betekenis VAN het leven is. Betekenis draait om de individuele ervaring. Vanuit een universeel, niet-menselijk perspectief heeft menselijk leven geen betekenis. Alleen vanuit ons eigen individuele perspectief kan er betekenis zijn.

Hij legt uit dat het vinden van betekenis in je eigen leven eenvoudiger is dan het wellicht lijkt. Om het gevoel te hebben dat je leven de moeite waard is, is het nodig dat je je richt op activiteiten en doelen die je de moeite waard vindt omdat je ze leuk of belangrijk vindt, dat je je vaardigheden inzet en versterkt, dat je verbinding maakt met andere mensen en intieme relaties opbouwt en dat je iets betekent voor andere mensen. In deze aanbevelingen zijn de basisbehoeften uit de zelfdeterminatietheorie te herkennen. Dat is niet verrassend, aangezien Martela zelf onderzoeker is op dit gebied.

We moeten het leven niet zien als een project maar als een verhaal. Het leven zien als een project maakt het leven tot iets instrumenteels. De waarde ervan zit dan niet meer in het leven ervan maar in wat ermee bereikt wordt. In plaats daarvan kun je je leven beter zien als een uniek verhaal en waarin je betekenis ontleent aan hoe je omgaat met wat er gebeurt. In die zin is het leven als muziek. Van muziek genieten we terwijl het er is ook al weten we dat de muziek zal stoppen.