Hoe belangrijk moeten mensen het vinden om gelukkig te zijn? Moet dat een algemeen doel zijn in je leven? Misschien zelf het ultieme doel dat je kunt hebben als mens? Moeten we geluk in alle onderdelen van ons leven, zoals onderwijs en werk als hoofddoel zien? Hoewel geluk als doel heel belangrijk klinkt, denk ik dat we niet te snel moeten denken dat het leven alleen om geluk draait. Wat geluk precies is, hoe je het bereikt en hoe centraal je het moet stellen in je leven, is volgens mij namelijk minder gemakkelijk te beantwoorden dan je op het eerste gezicht zou denken.

Moet geluk als het ultieme doel van mensen gezien worden?

Al sinds de oudheid denken mensen na over wat geluk is en hoe je het bereiken kunt. Aristoteles bijvoorbeeld, zag het bereiken van geluk als een doel op zich en zelfs als het ultieme doel van mensen. Het idee dat geluk een van de belangrijkste doelen voor mensen is, is in de Middeleeuwen wat weggezakt maar heeft een comeback gemaakt de tijd van de Verlichting. In de Amerikaanse Declaration of Independence, in belangrijke mate geïnspireerd op verlichtingsideeën, wordt de ‘pursuit of happiness‘, het nastreven van geluk, als een onvervreemdbaar recht genoemd van Amerikaanse burgers.

De huidige belangstelling voor het concept geluk

In de huidige tijd wordt het belang van geluk ook steeds vaker benadrukt, wat onder andere tot uiting komt in het gebruik van statistieken over nationale verschillen in geluk (zie bijvoorbeeld de World Happiness Report). Scandinavische en andere West-Europese landen scoren vaak hoog in dat soort ranglijsten; veel Afrikaanse landen scoren vaak laag. Ook in de psychologie is er meer aandacht voor geluk. De stroming van de positieve psychologie benadrukt het belang van geluk en doet veel onderzoek naar factoren die geluk bevorderen.

Een voorbeeld: positive education

Martin Seligman (foto boven), grondlegger van de positieve psychologie, is momenteel bijvoorbeeld bezig met een initiatief dat positive education wordt genoemd. Dit filmpje is bedoeld om uit te leggen wat daaronder verstaan wordt. Een reeks mensen die verbonden zijn aan dit initiatief geven hun definitie van positive education en wat mij opvalt is dat hun definities enorm uiteenlopen. Het filmpje heeft een enorme feel-good toon maar inhoudelijk is wat er gezegd wordt eerder verwarrend dan verhelderend. Seligman zelf zegt dat positive education de intersectie is van traditionele educatie met het bouwen van welbevinden (well-being).

Hoe moeten we welbevinden (geluk) definiëren?

Goed, welbevinden. Misschien is je eerste gedachte over dat begrip dat het eenduidig is. Maar helaas. Een recent onderzoek van Cooke et al. (2016) laat zien dat welbevinden verre van een eenduidig begrip is en dat er ook heel weinig consensus bestaat over hoe je welbevinden goed meten kunt. Deze auteurs troffen in de literatuur vier soort categorieën van definities van welbevinden aan.

De eerste is hedonisch welbevinden, wat gaat over plezier en geluk. Meestal wordt dit gemeten op drie manieren: de tevredenheid over het leven, de afwezigheid van negatief gevoel en de aanwezigheid van positief gevoel.

De tweede is eudemonisch welbevinden wat betrekking heeft op het vervullen van je potentie. De benadering van basale psychologische behoeften aan autonomie, competentie en verbondenheid (Ryan & Deci, 2001) scharen zij hier bijvoorbeeld onder.

De derde is kwaliteit van leven. Deze categorie is volgens de auteurs breder gedefinieerd en bevat ook fysieke, en sociale aspecten van het functioneren.

De vierde categorie  gaat over welzijn, een concept dat uit de counselingsliteratuur is voorgekomen. Deze categorie is breed en minder duidelijk gedefinieerd. Meestal wordt welzijn op een holistische manier beschouwd en worden er ook zaken als spirituele gezondheid onder geschaard.

Hoe meten we welbevinden?

Cooke et al troffen in de literatuur 42 instrumenten aan die gebruikt worden voor het meten van welbevinden. Zij konden deze instrumenten redelijk koppelen aan de hierboven genoemde vier categorieën van definities, hoewel er enkele in een restcategorie terecht kwamen. De auteurs stelden vast dat de instrumenten sterk verschilden van elkaar in lengte (aantal items), psychometrische kwaliteiten en conceptualisaties en operationalisaties van welbevinden. Er is volgens hen veel onenigheid over wat welbevinden is en hoe het gemeten dient te worden.

Mijn reflectie

Of welbevinden gezien moet worden als ultiem doel van mensen lijkt mij geen uitgemaakte en eenvoudige zaak. Ik heb er vooralsnog meer vragen over dan duidelijke antwoorden. In de eerste plaats is geluk, zo blijkt uit het bovenstaande, helemaal niet zo’n eenduidig doel. Het is maar zeer de vraag wat geluk precies is en hoe je er dus op moet mikken. In de tweede plaats denk ik dat het helemaal niet zo duidelijk is hoe je geluk (nog even daargelaten wat het precies is en hoe belangrijk het precies is als doel) bereikt. Moet je direct mikken op het hebben van prettige, gelukzalige ervaringen? Of moet je geluk meer zien als een resultante van het iets anders (bijvoorbeeld goed je best doen, een deugdzaam leven leiden, etc.).

Positive education klinkt als erg goedbedoeld maar mij overtuigt het nog niet. Het ratjetoe aan definities dat Cooke et al (2016) in literatuur aantroffen, vind je terug in het filmpje waarin positive education wordt uitgelegd. De sprekers verwijzen impliciet naar geheel verschillende definities en operationalisaties van welbevinden. Het is natuurlijk prima als onderwijs gepaard gaat met een soort optimaal welbevinden. Onderwijs moet denk ik niet teveel een kwestie van lijden zijn, al was het alleen maar omdat dat denk ik het leren niet bevordert. Mijn idee is dat we niet te hard van stapel moeten lopen met positive education.

Of welbevinden één van de hoofddoelen van onderwijs moet zijn, hangt op zijn minst af van hoe we welbevinden definiëren. Als voor een definitie gekozen wordt als het vervullen van basale psychologische behoeften zoals gedefinieerd in de zelfdeterminatietheorie, dan denk ik: dat zou misschien een goed idee zijn. Van het belang van veel van de definities die in het filmpje worden genoemd, ben ik, hoe positief ze ook allemaal klinken, voorlopig minder overtuigd. Onderwijs draait primair om het aanleren van kennis en vaardigheden. Welke rol geluk moet spelen in onderwijs, ofwel als middel, danwel als doel, is helemaal niet zo duidelijk.