In de moderne psychologie is er een verschuiving gaande van het denken in termen van vaste, stabiele eigenschappen naar een begrip van de mens als flexibel en contextafhankelijk. Dit artikel bespreekt hoe psychologische toestanden fluctueren en wat het betekent als we dit dynamische perspectief omarmen. Inzicht in deze fluctuaties helpt ons om mildheid en begrip te ontwikkelen voor onszelf en anderen, en het biedt handvatten voor veerkracht en zelfregulatie.

Van stabiliteit naar dynamiek

Traditioneel werd in de psychologie (zowel door experts als door leken) aangenomen dat we vanaf een bepaalde leeftijd stabiele eigenschappen en capaciteiten hebben. Stabiliteit werd gezien als iets dat zowel over situaties als over tijd gelijk bleef. Met andere woorden: mensen zouden vaste kenmerken hebben die ervoor zorgen dat ze zich op een voorspelbare manier gedragen, ongeacht de context en de tijd.

Deze statische kijk op de psychologie gaf ons een model van de mens waarin ontwikkeling en verandering beperkt waren, vooral na de adolescentie. Onze eigenschappen en capaciteiten werden gezien als vaststaand, wat de basis vormde voor uitspraken zoals “hij is nu eenmaal zo” of “ze zal nooit veranderen.”

Een dynamische kijk op psychologie

Maar recent onderzoek en theoretische inzichten laten zien dat deze stabiliteit veel minder absoluut is dan we ooit dachten. We bevinden ons nu in een tijd waarin een dynamische kijk op psychologie terrein wint. Deze benadering stelt dat zowel het idee van stabiliteit over situaties als stabiliteit over tijd moet worden herzien:

• Gebrek aan stabiliteit over situaties: Gedrag blijkt sterk afhankelijk te zijn van de situatie. In verschillende contexten gedragen mensen zich verschillend, afhankelijk van factoren zoals sociale steun, taakvereisten, en de fysieke omgeving. Een persoon kan bijvoorbeeld op het werk extravert en zelfverzekerd overkomen, maar in privésituaties terughoudend zijn. Het traditionele idee dat persoonlijkheid universeel en consistent is, verliest hierdoor aan kracht.
• Gebrek aan stabiliteit over tijd: Niet alleen kunnen mensen zich op lange termijn ontwikkelen en hun capaciteiten verbeteren; zelfs op korte termijn zijn er aanzienlijke fluctuaties in hun eigenschappen. Motivatie, energie, stemming en zelfs eigenschappen zoals zelfvertrouwen zijn niet vaststaand, maar kunnen van dag tot dag en zelfs binnen een enkele dag veranderen. Deze dagelijkse en contextuele schommelingen brengen ons in verschillende psychologische toestanden.

Het besef van deze fluctuaties in psychologische toestanden heeft belangrijke implicaties voor hoe we onszelf en anderen zien en hoe we met ons welzijn en onze prestaties omgaan.

Enkele voorbeelden

Heir zijn enkele voorbeelden van hoe onze psychologische toestanden snel kunnen veranderen.

Een van de risico’s van de statische kijk op psychologie is het gebruik van rigide labels voor gedragskenmerken en psychische toestanden. Wanneer mensen bijvoorbeeld een psychisch label krijgen zoals “introvert” of “ADHD,” kan dit label gaan fungeren als een verklaring voor hun gedrag. Het gevaar hiervan is dat we mensen gaan zien als vastgelegd in één identiteit of beperking, wat geen rekening houdt met de dynamische, fluctuerende aard van hun gedrag.

Rigide labels kunnen een beperkende werking hebben. Ze kunnen ervoor zorgen dat mensen zichzelf of anderen als statisch beschouwen, terwijl juist de omgeving en situatie vaak een grote rol spelen in hoe iemand zich voelt en gedraagt. Door mensen te labelen verliezen we zicht op de contextuele en tijdelijke aard van hun gedrag, en riskeren we dat we hun groei of veranderingsmogelijkheden over het hoofd zien. Een dynamische kijk op psychologische toestanden moedigt ons daarentegen aan om verder te kijken dan het label en te begrijpen dat gedrag beïnvloedbaar is door de omstandigheden.

Omgaan met onproductieve toestanden: mildheid en normalisatie

Een groot voordeel van het besef dat psychologische toestanden fluctueren, is dat het ons helpt om mildheid en begrip te ontwikkelen voor onszelf en anderen in tijden van onproductieve of negatieve toestanden. Het kan stress en zelfkritiek verminderen wanneer we ons realiseren dat een tijdelijke dip in motivatie, energie of stemming geen permanente toestand is en ook niet onze ‘ware aard’ weerspiegelt.

Een concreet voorbeeld: stel dat iemand in een team zich tijdelijk minder goed gemotiveerd voelt door een te hoge werkdruk. In plaats van dit te labelen als een gebrek aan doorzettingsvermogen of een persoonlijkheidskenmerk, kan dit tijdelijke gevoel van demotivatie worden herkend als een reactie op de situatie. Door deze toestand te normaliseren en te zien als tijdelijk en contextueel, krijgt de persoon de ruimte om mild te zijn voor zichzelf, en wordt het makkelijker om te herstellen en terug te keren naar een positievere, productievere toestand.

Interventies om naar productievere toestanden te bewegen

Hoewel het normaliseren van negatieve toestanden belangrijk is, biedt het besef van fluctuerende psychologische toestanden tegelijk mogelijkheden om gerichte interventies te doen. Er zijn verschillende strategieën die kunnen helpen om onszelf (of anderen) uit een minder productieve toestand te halen en te begeleiden naar een positievere, productievere toestand:

• Zelfverbetering: We kunnen onze vaardigheden en kennis versterken om beter om te gaan met uitdagingen. Door bijvoorbeeld vaardigheden te ontwikkelen op het gebied van communicatie of stressmanagement, vergroten we ons vermogen om veerkrachtig te blijven in verschillende situaties.
• Situatieverbetering: Soms kunnen kleine veranderingen in de omgeving ons helpen om een betere psychologische toestand te bereiken. Denk aan het aanpassen van werkprocessen, het creëren van een rustige werkplek, of het vragen om ondersteuning van collega’s.
• Situatieselectie: Door bewust te kiezen voor omgevingen en interacties die ondersteunend zijn, kunnen we voorkomen dat we onnodig in een negatieve toestand terechtkomen. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat we ons omringen met positieve, steunende mensen, of dat we een baan kiezen die past bij onze waarden en behoeften.
• Interpretatieverbetering: Onze interpretatie van situaties speelt een cruciale rol in hoe we ons voelen. Door onszelf te trainen in het ombuigen van negatieve interpretaties, kunnen we leren om minder reactief en meer veerkrachtig te worden. Een voorbeeld hiervan is het zien van feedback als een kans om te groeien in plaats van als een persoonlijke aanval.

De balans tussen veranderbaarheid en stabiliteit

Hoewel het erkennen van de veranderbaarheid van onze psychologische toestanden ons veel mogelijkheden biedt, is het belangrijk om tevens een gevoel van stabiliteit te behouden. We kunnen een dynamisch zelfbeeld omarmen zonder ons voortdurend te verliezen in de golf van dagelijkse fluctuaties.

Onze kernwaarden kunnen deze rol vervullen. Ze zijn als een kompas dat ons richting geeft, ook wanneer onze gevoelens en motivatie wisselen. Deze kernwaarden, zoals persoonlijke groei, autonomie, zorgzaamheid, en openheid voor anderen, bieden houvast en een duidelijk gevoel van identiteit. Ze helpen ons om niet volledig meegevoerd te worden door de emoties van het moment of invloeden van buitenaf. Hoewel kernwaarden een stabiele basis vormen, kunnen we ze verfijnen en aanpassen naarmate we groeien en leren. Zo blijven we trouw aan wat echt belangrijk voor ons is, zelfs wanneer het leven onverwachte wendingen neemt.

Conclusie

De verschuiving van een statisch naar een dynamisch zelfbeeld betekent dat we niet langer vastzitten aan het idee van onveranderlijke eigenschappen. Psychologische toestanden blijken flexibel en contextafhankelijk, en dit inzicht helpt ons om veerkrachtiger, milder en realistischer naar onszelf en anderen te kijken. Door deze inzichten te omarmen, kunnen we effectiever omgaan met de uitdagingen en mogelijkheden die het leven biedt, zonder vast te zitten in statische oordelen en zonder onszelf te definiëren door tijdelijke stemmingen of toestanden. Dit besef biedt een fundament voor een levenslange ontwikkeling, gebaseerd op flexibiliteit en zelfcompassie.

Lees ook:

• De veranderlijkheid en veranderbaarheid van persoonlijkheid
• Laten we minder snel psychische labels uitdelen
• De fundamentele attributiefout: de onderschatting van de kracht van de situatie