Bestaat er zoiets als beschaving?

 

Bestaat er zoiets als beschaving? Of is wat we beschaving noemen een illusie en kunnen we beter terug naar onze natuurlijke staat?

 Trainingen Progressiegericht Werken 

Hobbes: mens van nature slecht, sociaal contract kan beschaving brengen

Een centraal thema in het denken over vooruitgang was de tegenstelling in het denken van de Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588–1679)  en de Franse filosoof (van Zwitserse afkomst) Jean Jacques Rousseau (1712–1778). Hobbes zag de mens van nature als wreed en gewelddadig, kortom slecht. In zijn boek Leviathan legde hij uit dat een monarchie of een andere vorm van regering die de wil van het volk representeerde en het monopolie op het toepassen van geweld had, de oplossing was. Hij zag beschaving als een manier om deze slechtheid te beteugelen.

Rousseau: primitieve mens is goed, beschaving verandert mens in beest

Rousseau, schrijver van het boek Du contrat social, daarentegen zag het ongeveer omgekeerd. Hij zei: “Nothing can be more gentle than [man] in his primitive state….” Rousseau dacht dat de mens van nature vrij, puur en rein, kortom goed, en zag ‘beschaving’ als iets dat de mens veranderde in een beest. Later bedacht John Dryden de term noble savage, de edele wilde, om deze mens in zijn primitieve staat, althans zoals Rousseau die zag, te beschrijven.

Margaret Mead en de populariteit van de noble savage

Zoals Steven Pinker schrijft in The Better Angels of our nature, werd de visie van Rousseau in de tweede helft van de 20e eeuw de populairste zienswijze. Deze populariteit was onder andere een reactie op de racistische doctrines die in de eerste helft van de 20e eeuw zoveel schade hadden aangericht. Ook werd het beeld van de edele wilde gevoed door het werk van antropologen zoals Margaret Mead die via participerende observatie onderzoek deed op de Samoa-eilanden.

In de tijd van Hobbes en Rousseau was vrijwel niets bekend over hoe het leven eruit zag in de oertijd waarover ze speculeerden. Of de mens van nature goed en cultuur slecht was of vice versa konden zij langs empirische weg niet uitmaken. Ze moesten het dus doen met aannames en redeneringen. Ook het werk van Margaret Mead lijkt geen betrouwbaar inzicht te geven in een antwoord. Haar onderzoek is na haar dood aan zware kritiek ten prooi gevallen.

Archeologisch bewijs

pinker skeletons violenceDe discussie woedt nog steeds. Er blijven aanhangers van zowel de noble savage theorie als van de brutal savage theorie. Maar inmiddels is er veel meer bekend over hoe de mens in de oertijd leefde. Naar mijn idee lijkt het er echter op dat Hobbes het over dit onderwerp meer bij het rechte eind had dan Rousseau. Zoals Steven Pinker hier uitlegt zijn er twee soorten bewijs te vinden. Het eerste type bewijs is archeologisch. Door te kijken naar welke proporties van prehistorische skeletten teken van gewelddadig trauma hebben kun je schattingen maken van het percentage gewelddadige sterftes in samenlevingen. Deze lijn van onderzoek laat zien dat het aantal gewelddadige doden in prehistorische tijdens veel hoger was dan in moderne samenlevingen (click op het plaatje rechts voor een vergroting).

Etnografische vitale statistieken

ethnographic vidence PinkerEen tweede lijn van bewijs is te vinden in wat Pinker noemt etnografische vitale statistieken. Hij doelt hiermee op langdurig onderzoek dat gedaan is op plekken in de wereld waarin geen natiestaat bestaat. Het gaat hier om jager-verzamelaar stammen in de recente geschiedenis en huidige tijd. Het plaatje rechts (click voor een vergroting) laat zien dat, ook in de recente geschiedenis en in de huidige tijd, mensen in een samenleving zonder staat gewelddadiger zijn dan mensen in staten.

Beschaving lijkt zin te hebben

Het lijkt er sterk op dat beschaving zin heeft. Het leven in primitieve tijden was hard en bruut. Er was een keiharde competitie om voedsel en seksuele partners en geen objectieve arbiter in de vorm van een overheid om in te grijpen, te bemiddelen, recht te spreken en te straffen. In een recent artikel wordt meer bewijs op een rijtje gezet en valt te lezen dat ook bekende hedendaagse (voormalige) Rousseau-aanhangers onder de antropologen steeds meer toegeven dat in jager-verzamelaar samenlevingen het percentage gewelddadige sterftes veel hoger is dan in onze moderne samenlevingen.

We hebben structuren nodig om het beste in onszelf naar boven te halen

Ik zie dit niet als bewijs voor het idee dat de mens van nature slecht zou zijn. En ook niet dat in minder ontwikkelde, beschaafde samenlevingen, mensen inherent slechter zouden zijn. Wat ik afleid uit deze bevindingen is dat we als mensen structuren, regels, normen en overheden nodig hebben om het beste in onszelf naar boven te laten komen. Beschaving bestaat. Het is de moeite waard om er verder in te investeren.

 

Wat vind je van dit artikel?
  • Interessant (2)
  • Bruikbaar (0)