Met irrationele overtuigingen bedoel ik overtuigingen die incoherent of logisch inconsistent zijn en in strijd met wat we weten over de werkelijkheid (in strijd met aanwezig bewijs dus). Niemand is vrij van onrealistische overtuigingen. Onze manier van interpreteren van de werkelijkheid is niet perfect. We zijn behept met systematische vertekeningen in hoe we de werkelijkheid waarnemen (lees meer). Bovendien hebben we allemaal onvermijdelijk door onze opvoeding en cultuur denkbeelden meegekregen die achterhaald kunnen zijn zonder dat we daar bewust bij stil staan.
We hoeven niet te berusten in het feit dat we irrationale denkbeelden hebben
Dat we irrationele denkbeelden hebben, betekent niet dat we daar in moeten berusten. Mijn stelling is dat het kritisch beschouwen van je eigen denkbeelden goed is. Het stelt je in staat om je kijk op de wereld te ontwikkelen en realistischer te maken. Dat is om verschillende redenen geen gemakkelijk proces.
Vier factoren die het moeilijk maken
In dit artikel beschreef ik de volgende vier factoren die het veranderen van onrealistische overtuigingen kunnen bemoeilijken:
- de confirmation bias,
- zelfvervullende voorspellingen,
- jezelf labelen naar je overtuigingen en
- sociale druk.
In dit artikel beschreef ik vervolgens enkele manieren om die obstakels te overwinnen.
Leven met vraagtekens misschien minder moeilijk dan het lijkt
In dat artikel voegde ik ook – kort – iets toe over wat het belang kan zijn van het overwinnen van onrealistische overtuigingen: “Als we achterhaalde denkbeelden loslaten, laten we een misplaatst gevoel van zekerheid los. Misschien leidt dit ertoe dat we meer met vraagtekens dan met uitroeptekens gaan rondlopen in ons leven. Maar ik denk dat we zullen ontdekken dat het leven met vraagtekens minder moeilijk is dan het lijkt en meer oplevert dan je misschien verwacht.”
3 Soorten schade door vasthouden aan achterhaalde denkbeelden
Ik realiseer me dat deze uitleg nogal beknopt is en wil nu iets meer zeggen over het belang van het voortdurend bijstellen van onjuiste denkbeelden/overtuigingen. Kort samengevat zie ik 3 soorten mogelijke schadelijke effecten van het vasthouden aan achterhaalde denkbeelden:
1. Schade voor jezelf
Je kunt jezelf schade berokkenen door je onjuiste overtuigingen door dingen te doen die schadelijk voor je zijn en/of door dingen na te laten die die goed voor je zouden zijn. Enkele voorbeelden: doorroken omdat je onderzoek dat de relatie tussen roken en kanker laat zien, niet vertrouwt, ‘doorstoken’ omdat je denkt dat global warming niet plaatsvindt of niets met menselijk gedrag te maken heeft, jezelf een medische behandeling ontzeggen omdat je gelooft dat alternatieve ‘geneeskunde’ beter en betrouwbaarder is, niet je best doen om ergens goed in te worden omdat je denkt het talent ervoor te missen, je contacten met vrienden en familie verbreken en je baan opzeggen omdat je je hebt aangesloten bij een religieuze sekte, etc.
2. Schade voor anderen
Je kunt, op basis van onjuiste overtuigingen, anderen dingen laten doen die schadelijk zijn en anderen belemmeren om te doen wat goed is. Voorbeelden hiervan: kinderen een medische behandeling ontzeggen op religieuze of andere levensbeschouwelijke gronden, mensen ronselen voor een religieuze strijd, mensen afraden om te proberen ergens goed in te worden omdat ze naar jouw idee er het talent voor missen, homeopathische ‘geneesmiddelen’ aanbevelen of verkopen, etc. Belangrijk om in te zien is dat er kunnen verschillende motieven zijn om anderen dit soort schade toe te brengen. De motieven kunnen oprecht zijn. Dat is het geval wanneer de persoon die anderen tot schadelijk gedrag beweegt zelf ook overtuigd is van de juistheid van de onderliggende overtuiging. Maar motieven kunnen ook onoprecht zijn. Je kunt anderen ook schadelijk gedrag laten vertonen voor eigen gewin (denk aan het verkopen van homeopathische ‘geneesmiddelen’).
3. Maatschappelijke schade
Onjuiste overtuigingen kunnen ook maatschappelijke schade opleveren. Een voorbeeld is het belemmeren van goed onderwijs vanwege religieuze denkbeelden (“de evolutieleer is in strijd met de Bijbel!”). Irrationele denkbeelden kunnen ook maatschappelijke verdeeldheid veroorzaken en versterken. Denk bijvoorbeeld aan de spanningen en strijd die wereldwijd niet alleen tussen religieuze groepen optreden maar ook binnen religieuze groepen. Dit soort spanningen belemmeren het ontstaan van een gevoel van verbondenheid en houden nodeloos verdeeldheid in stand. Voor de duidelijkheid: vrijheid van religieus denken is naar mijn overtuiging een groot goed. Je vragen stellen over of er een god bestaat en hier hypotheses over ontwikkelen is op zich helemaal niet irrationeel of schadelijk. Schadelijke effecten treden vooral op wanneer vrijheid in denken over religieuze onderwerpen ingeperkt wordt. Dit is ironisch genoeg meestal vooral het geval wanneer georganiseerde religies machtig worden. De reden is dat binnen die religies minder ruimte voor vragen bestaat. In plaats daarvan zijn min of meer onwrikbare antwoorden, dogma’s, geformuleerd. Deze antwoorden nemen de ruimte weg voor volgers van de religie om vragen te blijven stellen en eigen antwoorden te blijven vinden. Dit levert de paradoxale situatie op dat in de meest religieuze samenlevingen (zoals in landen in het Midden-Oosten) er sprake is van de geringste vrijheid van religieus denken. Georganiseerde religie is niet het enige voorbeeld van een bron van schadelijke irrationaliteit en de daarmee samenhangende verdeeldheid. Een zelfde soort verdeeldheid kan ontstaan door bijvoorbeeld nationalistische of racistische ideologieën, onrealistische ideeën dat de eigen natie of het eigen ‘ras’ superieur zou zijn.
Voortdurend updaten van onze denkbeelden
Vasthouden aan irrationele overtuigingen kan schade opleveren voor jezelf en anderen. Het stapje voor stapje updaten van onze kijk op de werkelijkheid kan bijdragen aan progressie onder andere in de vorm van meer eenheid. We moeten niet in perfectionistische termen over dit onderwerp te denken. We hoeven niet in een kramp te schieten zo gauw we onszelf of iemand anders betrappen op een onrealistische overtuiging. Het is normaal om die in zekere mate te hebben. Maar we kunnen onszelf en anderen helpen om te bewegen in een richting van een meer realistische kijk op de werkelijkheid. We kunnen kritisch leren kijken naar wat onze overtuigingen zijn, hoeveel vertrouwen we hebben in die overtuigingen en waar we dat vertrouwen precies op baseren. Vervolgens kunnen we onszelf en anderen vragen stellen die ons helpen om realistischer te gaan denken. Hoe autonomer en veiliger we ons voelen terwijl we dit doen, hoe groter de kans op progressie.
Lees ook:
- Onze rebellie tegen onze genen
- 4 Factoren die het veranderen van overtuigingen bemoeilijken
- Het loslaten van irrationele overtuigingen
- De psychologie van overtuigingen, waarom overtuigingen veranderen lastig maar belangrijk is
Erg duidelijk. Alleen vraag ik me af hoe je bij jezelf irrationele denkbeelden kan herkennen. Evolutietheorie is inmiddels op zoveel feiten gebaseerd dat men het eigenlijk geen theorie meer moet noemen.
Mijn zoektocht is dan ook meer: Hoe zit het met moraal.?
Hallo Lex, bedankt voor je interessante reactie. Over het herkennen van irrationele denkbeelden: ja, dat is een probleem. We zijn ons vaak namelijk helemaal niet of nauwelijks bewust van de irrationaliteit van ons denken. We hebben bijvoorbeeld geen of nauwelijks bewuste toegang tot veel van onze cognitieve heuristieken (voor meer uitleg hierover zie mijn bespreking van Dick Nissbets boek Mindware – op deze site). In mijn nieuwe boek leg ik ook uit dat we ons nauwelijks bewust zijn (per definitie) van de effecten van confirmation bias en zelfvervullende voorspellingen. We kunnen onze eigen rationaliteit wel trainen. In de eerste plaats door kennis te nemen van cognitieve biases e.d. In de tweede plaats door onszelf bepaalde strategieën aan te leren die ons kunnen helpen om onze denkfouten te toetsen en corrigeren. In het artikel beschrijf ik al een soort mini-algoritme: 1) wat geloof ik precies? 2) hoeveel vertrouwen heb ik dat dit inderdaad waar is? (bijvoorbeeld van 0-100%), 3) volgens welke methode ben ik tot dat vertrouwen gekomen? , 4) hoe betrouwbaar is die methode?
Over moraal valt ook nog veel te zeggen. Recent heb ik er iets over opgeschreven. Er is een verwoede discussie onder filosofen en enkele andere wetenschappers over de vraag of we via de wetenschappelijke methode iets te weten kunnen komen over (objectieve) moraliteit. Zelf ga ik een redelijk eind mee (misschien niet helemaal; ik ben er niet helemaal uit) met Sam Harris die denkt dat dat kan. Hier is het artikeltje dat ik er recent over schreef: https://progressiegerichtwerken.nl/waarover-ik-het-oneens-ben-met-steven-weinberg/
Bedankt voor deze zeer interessante en duidelijke tekst, Coert.
Een boek dat de moeite waard is die in die richting gaat is: “Illusies voor gevorderden” van Maarten Boudry.
Daarin weerlegt hij onder andere de stelling dat illusies soms heilzaam kunnen zijn. (zo kom je dikwijls atheïsten tegen die overtuigd zijn van de noodzaak van het bestaan van religie)
Hij noemt dit illusies over illusies.
http://www.goodreads.com/book/show/26615575-illusies-voor-gevorderden
Hallo Jozef, Bedankt voor je verwijzing naar Illusies voor gevorderden. Ik heb het al gelezen maar veel lezers van deze post wellicht nog niet. Naar aanleiding van je opmerking over religie zou ik graag nog iets willen toevoegen: ik zou graag het onderscheid tussen religieus denken en georganiseerde religie willen benadrukken. Ik denk dat vrijheid van religieus denken belangrijk is. Dit betekent vrijheid om religieuze vragen en gedachten te hebben èn om niet te geloven in goden (dit laatste is overigens mijn eigen positie). Deze religieuze vrijheid is verankerd in onze wetten en was ook een ideaal in de Verlichting (die zich tegelijk verzette tegen de autoriteit van kerk). Verbieden van religieus denken werkt, denk ik, averechts. Dit zal, naar ik denk religie, juist aantrekkelijk maken. Ik denk dat het goed is als we vrijheid hebben om gedachten over van alles en nog wat te kunnen ontwikkelen, inclusief vragen over het bestaan van god, een leven na de dood, etc. Ik denk dat we irrationaliteit van individuen niet moeten proberen te verbieden en ook in zekere mate moeten blijven zien als normaal (zonder ons er overigens bij neer te leggen). Over georganiseerde religie ben ik echter kritisch. Georganiseerde religie schrijft, zo laat de praktijk zien, statische en irrationele antwoorden op religieuze vragen voor en ondermijnt daardoor vrijheid van denken en belemmert progressie met alle kwalijke gevolgen van dien. De geschiedenis en de moderne tijd laten voorbeelden zien van hoe georganiseerde religie bijzonder gevaarlijk kan zijn door haar negatieve invloed op de staat, rechtspraak, onderwijs èn op vrijheid van religieus denken (dit laatste door antwoorden voor te schrijven die vrijheden en rechten ondermijnen en gebaseerd zijn op drijfzand). Van het verbieden van georganiseerde religie ben ik geen voorstander, wel van het strikt(er) scheiden van kerk en staat en het verder uitbannen van de invloed van kerken op onderwijs.
Dag Coert,
100% akkoord met jouw opmerkingen. Iedereen moet mogen denken wat hij wil. Niet alleen vrijheid van religie, ook vrijheid om te mogen geloven in gelijk welke illusie of standpunt etc…
Ik las ergens een uitspraak: “jij hebt het recht om de geloven in wat je maar wilt en ik heb ook het recht om jouw geloof belachelijk te vinden.”
Ook vrijheid van organisatie moet volgens mij mogelijk blijven, maar er mag geen verstrengeling zijn met de overheid en dus (zoals jij schrijft) ook niet in de officiële scholen.
Ook Maarten Boudry is die mening toegedaan.