De ontwikkelbaarheid van wijsheid

Wijsheid is een kenmerk van optimale menselijke ontwikkeling – een zeldzame persoonlijke hulpbron die zowel de samenleving in brede zin als het individu dat er gebruik van maakt, ten goede komt.
~ Nic Weststrate & Judith Glück (2017)

Eén van de aantrekkelijke kanten van een vak als wiskunde is dat het gedecontextualiseerd is. Wiskundevraagstukken hebben antwoorden die altijd hetzelfde zijn, op welk moment of op welke plek je ze ook probeert op te lossen. Net zoals dat het geval is bij een kruiswoordpuzzel kan het heel bevredigend zijn om een wiskundig vraagstuk op te lossen. Wiskunde is wel een uitdagend vak maar hoe je het kunt leren en hoe je het kunt onderwijzen is vrij duidelijk. Maar hoe zit het met wijsheid? Kun je dat ook aanleren? En zo ja, hoe zou onderwijs in wijsheid er dan uit moeten zien? Met andere woorden: hoe leer je kinderen effectief omgaan met complexe problemen waarvan niet duidelijk is wat de beste oplossing is?

Essentialistisch denken over wijsheid

Wijsheid wordt door velen gezien als een essentie. Ze zien het als een verzameling van onveranderlijke eigenschappen die een gevolg zijn van een aangeboren potentieel. Plato en Aristoteles hadden bijvoorbeeld een essentialistische visie op wijsheid. Maar deze manier van denken over wijsheid leeft ook vandaag de dag nog voort. Zowel veel leken als onderzoekers geven blijk van een essentialistische kijk op wijsheid. Maar de empirische wetenschap van wijsheid laat steeds duidelijker zien dat wijsheid geen statische eigenschap is.

Wijsheid is geen stabiel persoonlijkheidskenmerk

Onderzoek van Staudinger et al. (1997) liet zien dat wijsheid nogal sterk varieert over situaties (/taken). Onderzoek van Glück et al. (2013) liet ook een sterke variatie zien in wijsheid binnen personen die reflecteerden op verschillende situaties. Zelfs bij een meer eigenschapsgerichte definitie van wijsheid vond Ardelt (2003) een vrij sterk verschil in hoe mensen haar 3D-WS-vragenlijst op het ene moment invulden en 10 maanden later.

🔦 ONDERZOEK: Meer verschillen in wijsheid binnen personen dan tussen personen

Grossman et al. (2016) onderzochten hoe stabiel of veranderlijk wijsheid in alledaagse situaties is. De onderzoekers voerden een dagboekonderzoek uit bij 152 mensen naar wijs redeneren door mensen dagelijks gedurende 9 maanden te laten reflecteren op problemen die zij de vorige dag hadden meegemaakt. De onderzoekers keken daarbij naar drie facetten van wijsheid: intellectuele nederigheid, zelfdistantiëring (met afstand naar je eigen situatie kunnen kijken) en rekening kunnen houden met het perspectief van anderen/compromissen kunnen sluiten. Het onderzoek liet zien dat de binnenpersoonsvariabiliteit in wijs redeneren groter is dan de tussenpersoonsvariabiliteit. Deze relatief grote binnenpersoonsvariabiliteit houdt in dat mensen in sommige situaties veel wijzer handelden dan in andere. De geringere tussenpersoonsvariabiliteit betekent dat factoren binnen de persoon (eigenschappen) in veel geringere mate wijs handelen bepaalden. Situaties hebben dus een grotere invloed dan eigenschappen op wijs redeneren. Dit betekent dat wijsheid slechts in beperkte mate een stabiel persoonskenmerk is.

1. Situaties met mensen om wie je geeft roepen meer wijsheid op

Dit dagboekonderzoek van Grossmann et al. liet tevens zien dat vooral situaties waarin men nadenkt over problemen die te maken hebben met omgang met mensen waar je om geeft wijsheid oproepen terwijl dit in mindere mate zo is voor situaties die betrekking hebben op vreemden en waarin je er alleen voor staat.

2. Zelfdistantiëring helpt

Onderzoek van Grossmann & Kross (2014) en van Huynh et al. (2017) liet verder zien dat het perspectief van waaruit je kijkt, invloed heeft op je wijsheid. In het algemeen blijkt het gemakkelijker om wijs te redeneren wanneer je van een afstandje kijkt naar een probleem, bijvoorbeeld wanneer je een vriend advies geeft over een probleem. Het is moeilijker om wijs te redeneren als je midden in de situatie zit, wanneer je er als het ware in ondergedompeld bent. Het onderzoek van Grossmann & Kross (2014) en diverse andere onderzoeken lieten verder zien dat het kijken naar een eigen probleem vanuit een derdepersoonsperspectief het iets gemakkelijker maakt om wijs te redeneren. Ook diverse andere manieren van zelfdistantiëring helpen. Er zijn drie vormen van zelfdistantiëring:

1. linguïstische zelfdistantiëring: jezelf in gedachten toespreken vanuit een derdepersoonsperspectief (“Kom op, Piet, je kunt dit”);
2. temporele zelfdistantiëring: je je voorstellen dat je vanuit een moment in de toekomst terugkijkt naar je huidige situatie;
3. visuele zelfdistantiëring (ook wel spatiële zelfdistantiëring genoemd): je voorstellen dat je van een afstandje naar de situatie kijkt waarin je je bevindt .

3. Extra denktijd maakt wijze mensen socialer

Grossmann et al. (2017) onderzochten de rol van moraliteit in een spelsituatie. Als resultaat vonden ze dat wijsheid samenhing met moraliteit (samenwerken, iets doen ten behoeve van het team) wanneer deelnemers extra tijd kregen om na te denken. Mensen die minder hoog scoorden op wijsheid werden juist minder moreel (sociaal) wanneer ze extra tijd kregen om na te denken.

Hoe we reflecteren op onze levenservaringen bepaalt of deze ons wijzer maken

Wijsheid wordt steevast geassocieerd met levenservaring, zowel door leken als experts. Als het waar is dat wijsheid zich ontwikkelt door levenservaring, hoe werkt dat dan? En om welk soorten levenservaring gaat het? Gaat het om situaties waarin we min of meer spontaan terechtkomen? Of gaat het om specifieke situaties die we gericht moeten opzoeken? Spontaan? Of speciaal opgezochte ervaringen?

Glück & Bluck (2013) dachten dat uitdagende levensgebeurtenissen belangrijke katalysatoren van wijsheid kunnen zijn omdat deze de manier waarop je over jezelf en de wereld denkt ingrijpend kunnen veranderen. Je kunt hierbij denken aan negatieve en traumatische gebeurtenissen zoals een scheiding of het overlijden van een naaste maar ook aan positieve gebeurtenissen zoals de geboorte van een kind. Vooral onbeheersbare gebeurtenissen kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van wijsheid omdat ze het besef vergroten van de eigen grenzen en van de veranderlijkheid en onvoorspelbaarheid van het leven. Belangrijke levensgebeurtenissen leiden niet onvermijdelijk tot meer wijsheid. Je zou je bijvoorbeeld drie soorten trajecten kunnen voorstellen die individuen doorlopen na traumatische levensgebeurtenissen zoals weergegeven in het plaatje hieronder (gebaseerd op Weststrate & Glück, 2017). Glück & Bluck suggereren dat de manier waarop we omgaan met levensgebeurtenissen bepaalt op wat voor pad we terechtkomen: groei, aanpassing of verbittering.

Hun MORE(E) model specificeert 5 factoren die bijdragen aan de ontwikkeling van wijsheid:

1. Mastery (Gevoel van meesterschap): vertrouwen in het eigen vermogen om te gaan met complexiteit, onzekerheid en veranderlijkheid.
2. Openness (Openheid): bereidheid situaties vanuit meerdere perspectieven te bekijken, niet oordelend zijn, bereid zijn om te leren van anderen en van nieuwe situaties.
3. Reflectivity (Reflectiviteit): de motivatie om op een complexe manier over complexe problemen na te denken om tot een dieper begrip te komen. (Staudinger, 2001).
4. Emotion regulation (Emotieregulatie): aandacht hebben voor emoties, tolereren van ambivalente gevoelens en in staat zijn om met emoties om te gaan naargelang de situatie.
5. Empathy (Empathie): het perspectief van anderen in kunnen nemen en hier rekening mee houden.

Wijsheid is dus niet statisch maar ontwikkelbaar. Het hangt van de situatie af hoe wijs we reageren en ook hoe we zelf denken over en reflecteren op lastige situaties beïnvloedt onze wijsheid. Positieve of negatieve levenservaringen maken ons niet vanzelf wijs. Hoe we er zelf mee omgaan bepaalt dit. Dit verklaart ook dat leeftijd geen goede voorspeller is van wijsheid. Ouderdom maakt ons niet vanzelf wijs. Hoe we zelf met de gebeurtenissen in ons leven omgaan, bepaalt ons pad.

Is wijsheid aanleerbaar?

De variabiliteit van wijsheid suggereert dat het goed aanleerbaar is maar er zijn nog weinig goede onderzoeken gedaan die aantonen dat het aanleerbaar is. Huynh & Grossmann (2018) gaan in op de vraag hoe wijsheid onderwezen kan worden. Ze stellen vast dat er nog geen empirisch gevalideerde wijsheid-lesprogramma’s zijn en dragen de elementen aan waaruit een dergelijk programma zou kunnen bestaan.

Een eerste element zou het bespreken van en reflecteren op wat wijze mensen (Socrates, Mandela, etc.) hebben gedaan kunnen zijn. Hierbij is het essentieel om hun wijze gedrag te bespreken in het licht van de problemen en dilemma’s waar zij mee geconfronteerd werden. Een tweede element is het besteden van aandacht aan de rol die context en cultuur spelen in hoe wijs gedrag wordt gezien en tot uiting komt. Een derde element is aandacht voor individuele verschillen en ervaringen en hoe die de ontwikkeling en uiting van wijsheid kunnen beïnvloeden. Een vierde element kan het versterken van strategieën die wijs redeneren stimuleren zijn. Eén effectieve strategie die ik al noemde is zelfdistantiëring, ofwel afstand nemen van je eigen perspectief door de situatie vanuit een derdepersoonsperspectief te verkennen. Het onderwijzen van wijsheid kan niet alleen leerlingen maar ook docenten beïnvloeden. Goed lesgeven vergt dat je rekening houdt met het perspectief van degenen aan wie je lesgeeft. Als zodanig kan lesgeven een wijsheid-vergrotende invloed hebben op leraren (aangezien rekening houden met andere perspectieven een aspect van wijsheid is). Ook kan het moeten vervullen van de rol van uitlegger een positief effect op je wijsheid hebben. Door dingen te moeten uitleggen, kan je namelijk een groter besef krijgen van de grenzen van je eigen begrip en kennis en dus intellectueel bescheidener worden (ook een aspect van wijsheid).

Het zou goed zijn als in scholen meer aandacht besteed zou gaan worden aan het aanleren van wijsheid. Onderwijs is bedoeld om kinderen voor te bereiden op de situaties en vraagstukken waar ze later in hun leven mee te maken zullen krijgen. Zoals eerder gezegd, zijn veel problemen in het dagelijks leven slecht gestructureerd. Om kinderen daarop voor te bereiden, dien je ze er al vroeg kennis mee te laten maken en mee te laten oefenen. Dit betekent dat je hen kunt laten oefenen met het oplossen van conflicten, met het inventariseren van verschillende meningen over onderwerpen, met het rekening houden met korte- en langetermijn- perspectieven, etc. Onderwijs in wijsheid zou niet alleen bruikbaar zijn in de individuele levens van deze leerlingen. Het zou hen ook voorbereiden op het worden van wijze burgers die op een wijze manier bijdragen aan de ontwikkeling van hun gemeenschap en de democratie waarin ze leven.

⩥⩥⩥

• Wijsheid wordt door velen gezien als een aangeboren en moeilijk veranderbare persoonlijkheidstrek; je hebt het wel of je hebt het niet.
• Onderzoek maakt steeds duidelijker dat wijsheid geen stabiel persoonlijkheidskenmerk is.
• Hoe wijs we handelen verschilt van situatie tot situatie en van moment tot moment.
• Situaties met mensen om wie je geeft roepen meer wijsheid op.
• Zelfdistantiëring (linguïstisch, temporeel of visueel) helpt om wijzer te redeneren.
• Extra tijd om na te denken maakt wijze mensen socialer.
• Hoe we reflecteren op onze levenservaringen bepaalt of deze ons wijzer maken.
• Wijsheid lijkt ontwikkelbaar en aanleerbaar te zijn.
• Het zou goed zijn als er in onderwijs meer aandacht voor wijsheid zou komen.

Fragment uit De ontwikkeling van wijsheid