De zelfdeterminatietheorie stelt dat mensen over drie psychologische basisbehoeften beschikken: autonomie, competentie en verbondenheid. Wanneer deze behoeften voldoende worden ondersteund, leidt dat tot welzijn en veerkracht. Maar als ze herhaaldelijk worden gefrustreerd, treden er negatieve gevolgen op die kunnen bijdragen aan verschillende soorten psychische klachten (Vansteenkiste & Ryan, 2013).
1. Behoeftenblokkende context
Een omgeving waarin weinig ruimte is voor eigen keuzes, waarin weinig (of onoprechte) erkenning wordt gegeven voor iemands competenties en waarin contacten afstandelijk of kil zijn, kan de psychologische basisbehoeften blokkeren. Denk aan overly controlerende opvoeding, schoolsituaties met extreem veel druk en weinig steun, of werkomgevingen waar weinig autonomie wordt gegund.
2. Ervaren van behoeftenfrustratie
In een dergelijke context ervaren mensen vaak stress, spanning en ontevredenheid. Ze voelen zich intern onder druk staan, onvoldoende vaardig en niet echt verbonden met anderen. Deze aanhoudende behoeftenfrustratie ondermijnt het gevoel van psychisch welzijn en kan de voedingsbodem vormen voor allerlei compensatiemechanismen.
3. Je slecht voelen
Doordat autonome motivatie en het gevoel van competentie onder druk komen te staan, kan de stemming negatief worden. Mensen kunnen zich somber, onrustig of angstig gaan voelen, en soms ligt er een verhoogde kans op depressieve klachten of andere psychosomatische problemen op de loer.
4. Behoeftensubstituten
Een veelvoorkomend patroon is dat men, om de leegte te compenseren, zich richt op extrinsieke doelen, zoals populariteit, bezit of uiterlijk. Deze behoeftensubsituten kunnen wel tijdelijk afleiden van de onvrede, maar bieden geen structurele vervulling van de psychologische basisbehoeften. Het kan daarom een vicieuze cirkel worden: men blijft zoeken naar externe bevestiging, maar ervaart niet de verwachte voldoening.
5. Compensatiegedrag
De volgende vormen van compensatiegedrag kunnen optreden:
- Verlies van zelfbeheersing: Door negatieve emoties, zoals frustratie en spanning, kunnen impulsieve gedragingen toenemen. Denk aan eetbuien, overmatig alcoholgebruik of roken.
- Rigide gedragspatronen: Sommigen zoeken juist grip door perfectionisme of starre routines, op zoek naar een gevoel van controle en waardering. Dit is doorgaans niet echt vervullend en kan leiden tot piekeren, zelfkritiek en faalangst.
- Dwars gedrag: Anderen raken overmatig opstandig of verzet zich tegen regels en verwachtingen, zelfs als dat niet in hun voordeel is. Deze oppositionaliteit kan op korte termijn als ‘sterk’ voelen, maar uiteindelijk belemmert het ontwikkeling en welzijn.
6. Ruimte voor veerkracht en herstel
Hoewel bovenstaande patronen negatief kunnen uitpakken, blijkt uit onderzoek dat mensen ook in staat zijn om te herstellen. Enerzijds helpt het wanneer de omgeving meer rekening houdt met de psychologische basisbehoeften—bijvoorbeeld door mensen keuzeruimte te geven, oprechte feedback te bieden en te zorgen voor warme, betrokken relaties. Anderzijds kunnen mensen hun veerkracht vergroten door bewust met hun ervaringen om te gaan en hun gedrag te baseren op autonome motivatie. Juist die combinatie kan een negatieve spiraal doorbreken en weer ruimte bieden voor persoonlijke groei en welzijn.
Tegenwoordig wordt er veel gepraat over de eigen kracht van mensen. Ik vind dat een moeilijke term. Ik heb het idee dat de genoemde ‘eigen kracht’ van mensen veel te maken heeft met de mate hoe tevreden men is op het terrein van basisbehoeften. In gesprekken kun je vaak gemakkelijk vragen naar deze domeinen.
Als je vraagt wat mensen belangrijk vinden in hun toekomstige zorg of ondersteuning, krijg je al een aardig beeld van een basisbehoefte (autonomie). Bijvoorbeeld: “Ik vind het belangrijk dat de hulp komt op een vast tijdstip en liefst niet elke keer een ander” Soms reageren mensen dan met: “Ja daar heb je zoiets, daar hebben ze nog nooit rekening mee gehouden”
In het gesprek geeft dat dan weer de mogelijkheid het er over te hebben hoe belangrijk het voor diegene is. Hij of zij uit zich niet voor niets dwars of gefrustreerd.
Op deze manier naar negatieve reacties kijken, geeft je dus de mogelijkheid te praten over wat belangrijk is voor de client. Ik krijg steeds meer het idee dat de zg eigen kracht pas in beeld kan komen als mensen kunnen uiten wat ze belangrijk vinden en daar erkenning van ervaren bij de consulent.
Dit modelletje geeft daar denk ik wat meer richting aan. Hoe zien jullie dat?
Helemaal mee eens!