Onlangs had ik een gesprek over psychische labels zoals OCD, autisme, en ADHD. Dit gesprek deed me denken aan het werk van Laura Batstra, psycholoog en hoogleraar orthopedagogiek, die kritisch kijkt naar het gebruik van psychische labels bij gedrags- en emotionele problemen. Batstra wijst op de risico’s van overdiagnostiek, medicalisering en het verwaarlozen van de bredere maatschappelijke context waarin problemen ontstaan. Hieronder probeer ik haar visie weer te geven.

Het verschil tussen ziekte en stoornis

Een kernpunt in Batstra’s benadering is het onderscheid tussen ziekten, zoals diabetes, en stoornissen, zoals ADHD. Waar ziekten objectief vast te stellen zijn op basis van biologische markers, zoals een verhoogde bloedsuikerspiegel bij diabetes, worden stoornissen meestal gedefinieerd aan de hand van gedragingen die in specifieke situaties voorkomen. ADHD wordt niet vastgesteld via een biologische marker, maar door gedragingen zoals concentratieproblemen en impulsiviteit. Dit verschil benadrukt Batstra om te illustreren dat stoornissen eerder subjectief zijn en openstaan voor interpretatie.

Overdiagnostiek en medicalisering

Een zorgwekkende trend binnen de DSM, het handboek voor psychische stoornissen, is dat steeds meer gedragingen en emoties als stoornis worden bestempeld. Gedragingen die vroeger als normaal of tijdelijk werden gezien, worden nu sneller geclassificeerd als een psychische aandoening. Bovendien worden steeds lichtere symptomen in de DSM opgenomen, waardoor zelfs geringe afwijkingen al kunnen leiden tot een stoornis. Deze uitbreiding leidt volgens Batstra tot overdiagnostiek en medicalisering van normaal gedrag.

Batstra erkent dat labels soms nuttig kunnen zijn om hulpverlening mogelijk te maken, maar waarschuwt dat dit een valkuil kan zijn. Als we de grens tussen normaal en abnormaal gedrag steeds verder oprekken, kan gedrag dat vroeger als “normaal” werd gezien onnodig gepathologiseerd worden. Batstra pleit ervoor om niet te snel labels toe te kennen, vooral wanneer de symptomen licht zijn, en eerst te kijken naar de context waarin het gedrag zich voordoet.

De subjectiviteit van diagnose en de rol van “vaak”

Diagnoses voor stoornissen zoals ADHD worden vaak gesteld op basis van criteria die ruimte laten voor subjectieve interpretatie. In de DSM wordt ADHD bijvoorbeeld gedefinieerd met behulp van woorden als “vaak” en “regelmatig,” zoals in “vaak moeite hebben om de aandacht bij taken te houden” of “vaak onrustig bewegen.” Het gebruik van dit soort termen maakt het lastig om een duidelijke grens te trekken tussen normaal en abnormaal gedrag, wat kan leiden tot verschillende interpretaties afhankelijk van de beoordelaar.

Batstra erkent dat subjectieve criteria soms onvermijdelijk zijn maar stelt dat we diagnoses alleen moeten stellen wanneer het gedrag daadwerkelijk disfunctioneel is en ernstige problemen veroorzaakt. Door zorgvuldig te beoordelen of gedrag disfunctioneel is in de context van iemands leven, kunnen onnodige diagnoses worden voorkomen.

Labels als schijnverklaringen voor gedrag

Een veelvoorkomend probleem bij het gebruik van psychische labels is dat ze vaak worden gezien als verklaringen voor gedrag, terwijl ze in werkelijkheid slechts beschrijvingen zijn. Dit wordt ook wel de verwarring tussen ‘naming’ en ‘explaining’ genoemd. Wanneer iemand bijvoorbeeld zegt: “hij is zo onrustig omdat hij ADHD heeft,” wordt een label dat enkel gedrag beschrijft, zoals onrust en concentratieproblemen, onterecht gebruikt als verklaring voor dat gedrag. Dit leidt tot een cirkelredenering, waarbij het label alleen een naam geeft aan het gedrag zonder inzicht te bieden in de oorzaken ervan.

Reificatie: het verdingelijken van labels

Deze denkfout gaat vaak gepaard met wat ‘reificatie‘ wordt genoemd: het behandelen van abstracte begrippen als ADHD alsof het concrete, tastbare ‘dingen’ zijn die in mensen huizen. Door deze verdingelijking en het zien van labels als verklaringen, ontstaat de indruk dat de oorzaak van het gedrag in het individu ligt en vastligt in de hersenen of persoonlijkheid. Dit verengt het perspectief en verzwakt de aandacht voor andere factoren, zoals omgevingsinvloeden, die vaak minstens zo belangrijk zijn. Bovendien kan deze misvatting gevoelens van machteloosheid oproepen, omdat het gedrag dan lijkt voort te komen uit een onveranderlijke “stoornis.” In werkelijkheid zijn gedragingen vaak complex en beïnvloed door een dynamische combinatie van persoonlijke en omgevingsfactoren.

De ecologische fout en de gevolgen voor hersenonderzoek

Een andere belangrijke zorg van Batstra is hoe bevindingen uit hersenonderzoek vaak worden toegepast in de diagnostiek. Hersenonderzoek toont bijvoorbeeld aan dat er kleine verschillen zijn in hersenstructuren tussen groepen mensen met en zonder diagnoses zoals ADHD. Deze groepsverschillen worden soms geïnterpreteerd als bewijs voor afwijkingen in de hersenen bij ADHD, terwijl deze verschillen alleen op groepsniveau bestaan. Dit noemen we de ecologische fout: het ten onrechte toepassen van statistische groepsverschillen op individuele gevallen. Een voorbeeld: mannen zijn gemiddeld langer dan vrouwen. Maar dat betekent niet dat, als iemand 1,92 meter lang is, we automatisch weten dat het een man is (Batstra zelf is bijvoorbeeld 1,92 meter). Batstra benadrukt dat deze groepsverschillen weinig zeggen over het individu en waarschuwt voor de misvatting dat iedereen met ADHD dezelfde hersenafwijking zou hebben.

Stigmatisering en de gevolgen van labels

Volgens Batstra leiden psychische labels zoals ADHD en autisme vaak tot stigmatisering. Een label kan iemand laten denken dat hij of zij “gestoord” of “ziek” is, wat het zelfbeeld en zelfvertrouwen kan ondermijnen. Vooral voor jongeren, die nog volop bezig zijn met hun identiteitsontwikkeling, kan een label schadelijk zijn. Door het toekennen van het label plaatsen we het probleem namelijk in de persoon. Daarnaast legt het label vaak de verantwoordelijkheid voor gedragsproblemen bij het individu, zonder de omgevingsfactoren mee te nemen die mogelijk van invloed zijn.

De rol van maatschappelijke factoren en de onderbelichte context

Batstra bekritiseert de neiging om psychische problemen te individualiseren zonder rekening te houden met de bredere maatschappelijke context. Ze benadrukt dat factoren zoals armoede, uitsluiting en de druk op het onderwijssysteem vaak over het hoofd worden gezien bij diagnoses, terwijl deze sociale factoren gedragsproblemen kunnen veroorzaken die vervolgens onterecht als psychische stoornissen worden gelabeld. Het verschuiven van de focus naar de maatschappelijke context maakt het volgens Batstra mogelijk om kinderen en volwassenen niet meteen als probleemgevallen te zien, maar als individuen in een complexe sociale omgeving.

Voorstel voor een alternatieve benadering: de “DSS”

Om een meer maatschappelijke benadering van psychische problemen te ondersteunen, stelt Batstra voor om een nieuw diagnostisch handboek te ontwikkelen: de “DSS” (Diagnostic and Statistical Manual of Societal Problems). Dit handboek zou zich richten op maatschappelijke problemen die kunnen bijdragen aan psychische klachten, zoals armoede en sociale uitsluiting, in plaats van uitsluitend op individuele stoornissen. Batstra’s idee is dat door sociale en economische factoren in kaart te brengen, we een beter inzicht kunnen krijgen in de oorzaken van psychische problemen en preventieve maatregelen kunnen stimuleren die gericht zijn op het verbeteren van de sociale context van individuen.

Minder focus op medicatie en meer ondersteuning voor ouders en leraren

Tot slot pleit Batstra voor een vermindering van het gebruik van medicatie bij gedragsproblemen. Medicatie, zoals Ritalin bij ADHD, biedt vaak slechts tijdelijke verlichting zonder de onderliggende oorzaken aan te pakken. In plaats daarvan stelt ze voor om meer ondersteuning te bieden aan ouders en leraren, die een essentiële rol spelen in het gedrag en de ontwikkeling van kinderen. Door hen te begeleiden en te ondersteunen met strategieën, kunnen gedragsproblemen vaak effectief worden aangepakt zonder dat kinderen meteen een psychisch label krijgen.

Conclusie: naar een holistische en contextuele benadering

Laura Batstra’s denkbeelden onderstrepen het belang van een holistische en contextuele benadering van gedragsproblemen. Ze pleit voor een duidelijk onderscheid tussen ziekte en stoornis en waarschuwt voor de risico’s van overdiagnostiek en het medicaliseren van normaal gedrag. Een diagnose moet niet de context buiten beschouwing laten, maar juist beginnen bij de sociale en persoonlijke omgeving van het individu. Batstra’s benadering streeft naar een wereld waarin kinderen en volwassenen op een manier worden ondersteund die hun groei bevordert, zonder dat ze onnodig in een bepaald label worden geplaatst of gestigmatiseerd. Haar visie, waarin nuance en het totale plaatje centraal staan, biedt waardevolle inzichten voor de toekomst van de geestelijke gezondheidszorg.

Meer info:

• Laura Batstra RUG-Docent van het Jaar 2011
• Publieksacademie Sociale Wetenschappen 4: De zin en onzin van psychische labels
• ADHD is geen ding
• Discussing the ‘obsession’ with childhood disorder labelling
• Van de wal in de sloot hulpverlening
• Complexe systemen vragen om de eenvoud van progressiegericht werken