In veel Europese landen, waaronder Nederland, groeit de electorale steun voor radicaal rechtse, anti-immigratiepartijen. Politieke duiders nemen vaak aan dat deze partijen simpelweg benoemen wat veel burgers ervaren als problemen met immigratie, zoals culturele spanningen, economische nadelen of veiligheidsrisico’s. Volgens deze lezing kan links de zorgen niet goed adresseren, terwijl rechts dit wél doet. Een alternatieve verklaring is echter dat radicaal-rechtse politici niet zozeer bestaande angsten verwoorden, maar dergelijke zorgen zelf creëren door strategisch gebruik te maken van anti-immigratienarratieven. Welke verklaring ligt dichter bij de waarheid? Onderzoek van Alrababah et al. (2024) in Zwitserland biedt een antwoord.

Hoe valt de opkomst van radicaal rechts te verklaren?

Binnen Europa is het vrij verkeer van personen sterk uitgebreid, wat leidde tot intensievere economische, sociale en culturele uitwisseling tussen buurlanden. Hierdoor nam in grensregio’s de immigratie sterk toe. De onderzoekers wilden weten of de toename in immigratie leidde tot meer steun voor radicaal-rechtse, anti-immigratiepartijen doordat kiezers daadwerkelijk meer problemen ondervonden, of dat deze partijen steun verwierven door de introductie van nieuwe politieke frames die immigratie negatief afschilderden.

Onderzoeksopzet en methoden

De onderzoekers hanteerden een difference-in-differences-aanpak: gemeenten dicht bij de grens (binnen 15 minuten reistijd) werden vergeleken met gemeenten iets verder weg (15-30 minuten reistijd). Door data uit 1991-2019 te gebruiken, konden zij de electorale effecten vóór en na de geleidelijke openstelling van de arbeidsmarkt voor EU-migranten in kaart brengen.

De geleidelijke openstelling van de Zwitserse arbeidsmarkt vormde hiermee een natuurlijk experiment waarbij de effecten van immigratie-influxen op electorale steun voor radicaal rechts stap voor stap konden worden geëvalueerd. De onderzoekers keken daarbij naar factoren die vaak worden genoemd als oorzaak van anti-immigratiesentiment: economische onzekerheid (werkloosheid, inkomens- en loonontwikkelingen) en veiligheidszorgen (criminaliteit, onveiligheidsgevoelens). Zo konden zij onderzoeken of objectieve verslechteringen in deze indicatoren de electorale verschuivingen verklaarden, of dat andere mechanismen een rol speelden.

Veiligheid kreeg speciale aandacht. Door herhaaldelijk te controleren op criminaliteit en onveiligheid konden de onderzoekers beoordelen in hoeverre reële veiligheidsproblemen de toename in steun voor radicaal-rechtse partijen veroorzaakten.

Bevindingen: de kracht van het overbevolkingsframe

Het openen van de grens leidde in Zwitserse grensregio’s tot een duidelijk hoger aandeel immigranten dan in gebieden verder van de grens. Parallel hiermee nam de steun voor radicaal-rechtse, anti-immigratiepartijen in deze grensgebieden significant toe. Deze electorale verschuivingen konden echter niet worden verklaard door verslechterende economische omstandigheden, hogere werkloosheidscijfers, dalende lonen, of toegenomen criminaliteit of onveiligheidsgevoelens.

In plaats daarvan was het de politieke framing van immigratie die het verschil maakte. Politieke elites introduceerden een narratief waarin de toegenomen aantallen immigranten werden gepresenteerd als een vorm van “overbevolking” of “density stress”. Volgens dit frame zou de toestroom van buitenlanders leiden tot meer verkeersdrukte, grotere druk op infrastructuur en voorzieningen, en daarmee tot een vermindering van de algehele leefkwaliteit. Hoewel de meetbare effecten op infrastructuur en verkeer beperkt waren, bleek het herhaald uitdragen van dit “overbevolkingsframe” voldoende om de perceptie van de lokale bevolking te beïnvloeden. Deze percepties vertaalden zich vervolgens in electorale winst voor radicaal-rechtse partijen, die zich positioneerden als hoeders van orde, traditie en kwaliteit van leven.

Conclusie: populisten creëren angsten voor politiek gewin

Het onderzoek van Alrababah et al. laat zien dat niet zozeer objectieve problemen, maar vooral de creatie en verspreiding van negatieve narratieven bepalend kan zijn voor het succes van radicaal-rechtse, anti-immigratiepartijen. De traditionele aanname dat deze partijen simpelweg de zorgen van burgers verwoorden, blijkt niet ondersteund door de data.

In plaats daarvan is het duidelijk dat politieke retoriek en framing een krachtige rol spelen. Door steeds een frame van overbevolking en bestaande en toekomstige problemen te herhalen, weten deze partijen kiezers achter zich te scharen zonder dat er feitelijke aanwijzingen zijn voor de geschetste rampscenario’s.

► Het is dus niet het benoemen van bestaande angsten en onvrede, maar het zelf creëren van angsten en onvrede die de electorale steun voor radicaal rechts verklaart.

Lees ook:

• The Free Movement of People and the Success of Far-Right Parties: Evidence from Switzerland’s Border Liberalization
• Hoe migratie echt werkt
• Methode in de gekte van populisten
• Het verschil tussen democratie-ondersteunend en democratie-ondermijnend