Wat is democratie? Welke essentiële kenmerken heeft een democratie en waarom zijn deze belangrijk? Wat zijn de essentiële verschillen tussen democratieën en niet-democratieën en waarom doen deze verschillen ertoe? Hoe belangrijk zijn democratische rechten en hoe belangrijk is om het democratische rechten te gebruiken? Deze vragen beantwoord ik hieronder.

Wat is democratie?

• In een democratie kunnen burgers hun politieke voorkeuren uiten en hun bestuurders kiezen.
• In een stabiele democratie is sprake van regels en instituties die de macht van bestuurders begrenzen.
• Een belangrijke manier waarop dit gebeurt, is via de zogenaamde trias politica, de scheiding der machten. Volgens dit principe is de overheid opgedeeld in drie organen die elkaars functioneren bewaken, de wetgevende macht die wetten opstelt (ons parlement heeft die functie), een uitvoerende macht die het dagelijks bestuur van de staat uitoefent (de regering) en een rechterlijke macht die deze uitvoering toetst aan de wet.
• Daarnaast is een vrije pers een voorwaarde voor een democratie (deze wordt soms aangeduid als de vierde macht). Zonder vrije pers is het onmogelijk voor een bevolking om betrouwbare informatie te krijgen over wat er speelt in de wereld waardoor het vormen van een realistische politieke mening belemmerd wordt.

Naarmate al deze dingen meer ontbreken, is er meer sprake van een autocratie, waarbij de macht geconcentreerd is bij één persoon of partij en weinig of niet gecontroleerd en beperkt wordt.

De Verlichting als basis voor de moderne democratie

• In tegenstelling tot wat de laatste tijd af en toe gesteld wordt, heeft democratie haar wortels niet in de Joods-Christelijke traditie. De eerste experimenten met democratie werden uitgevoerd in het oude Griekenland. De belangrijkste inspiratie voor moderne democratieën kwam echter uit de tijd van de Verlichting (18e eeuw) waarin verzet tegen de autocratische macht van koningen en kerk vorm kreeg (Israel, 2011).
• In de Verlichting ontstond een opleving in het geloof in de kracht van de rede. Mede geïnspireerd door successen van wetenschappers zoals Newton (1643-1727), begonnen verlichtingsdenkers te geloven dat het mogelijk was dat mensen hun kennis over de wereld konden vergroten en dat dit ten goede aan de mensheid zou komen. Belangrijke ideeën zoals het gelijkheidsbeginsel, dat alle mensen gelijk geboren zijn, en de principes van vrijheid van denken en vrijheid van meningsuiting spelen een centrale rol in het Verlichtingsdenken.
• Hoewel het verlichtingsdenken zich afzet tegen autocratische vormen van religie is het niet antireligieus. In plaats daarvan is het zo dat er sprake van vrijheid van denken en dus geloven is. Dit brengt met zich mee dat iedereen vrij is om een religie aan te hangen en ook om niet in wat voor goden dan ook te geloven. Om tegelijk individuele vrijheid van religie te garanderen en autocratische vormen van religie te voorkomen, is er sprake van scheiding van kerk en staat (secularisme). Om vooruitgang in kennis en het gelijkheidsbeginsel te beschermen, wordt de macht van kerken eveneens strikt beteugeld in wetgeving en onderwijs.

Als je vanuit deze waarden denkt dan wordt duidelijk dat zelfs de meest geavanceerde democratieën ter wereld, waaronder de onze, geenszins voltooid zijn. Er is nog veel progressie te boeken.

Is democratie beter dan autocratie?

Max Roser (2016) laat zien hoe het aantal democratieën in de wereld langzaam maar zeker, en met vallen en opstaan, gegroeid gedurende laatste 200 jaar. Is dit iets goeds? Dat lijkt er wel op, ja.

1. Burgers in democratieën zijn over het algemeen welvarender, gezonder, tevredener met hun leven en beter opgeleid.
2. Bovendien zijn democratische landen minder vaak in oorlogen verwikkeld. Het vaker voorkomen van oorlog in autocratieën komt door hoe autocratische leiders werken. Autocraten creëren voortdurend conflicten met andere landen om hun macht over hun eigen bevolking te handhaven en vergroten (lees meer). Het hebben van vijanden geeft hen de gelegenheid om hun bevolking op te hitsen in massademonstraties, en een excuus om gewelddadig op te treden, journalisten op te pakken, rechters te ontslaan, demonstraties te verbieden, burgerlijke vrijheden in te perken, enzovoorts. Met andere woorden: ze ondermijnen een scheiding der machten, ze vernietigen een vrije pers en ze heffen grondwettelijke beperkingen van hun macht en beschermingen van burgerlijke vrijheden op.

Nu zou je je nogmaals kunnen afvragen of democratie wel beter is dan autocratie. Binnen een democratie als de onze is er immers vaak veel verdeeldheid over allerlei onderwerpen. Dit kan vele spanningen met zich meebrengen in een samenleving. Tegelijkertijd lijkt het alsof er binnen autocratieën sprake is van een grotere eensgezindheid. Het volk lijkt in meerderheid achter haar leider te staan en een sterke trots te voelen over het eigen land en de eigen leider.

Waarom democratie beter is

Toch is het antwoord: democratieën zijn beter dan autocratieën.

1. De eerste reden is dat burgers er in democratieën beter aan toe zijn dan in autocratieën in de volgende opzichten: welvaart, vrijheid, gezondheid, tevredenheid en opleiding. Bovendien leven burgers in democratieën in landen die een kleinere kans hebben om in een oorlog verwikkeld te raken.
2. De tweede reden is dat de eensgezindheid in autocratieën gebaseerd is op een vertekende kijk op de werkelijkheid en het effect van geslaagde onderdrukking, propaganda en intimidatie. Hierbij speelt een kleren-van-de-keizer-effect. Dat er geen kritische stemmen gehoord worden, betekent niet dat er geen kritiek is. Velen zijn kritisch maar in een dictatuur durft niemand het kleine jongetje zijn dat zegt dat de keizer geen kleren aan heeft (lees meer).
3. De derde reden is dat autocratieën asociale en onbetrouwbare partners in het internationale netwerk van landen zijn. Omdat autocraten voortdurend vijanden nodig hebben om hun eigen bevolking eronder te blijven houden, zijn autocratieën voortdurend in conflict met andere landen. Dit bedreigt en belemmert hun deelname aan internationale organisaties en ook de handel die zij met andere landen kunnen voeren. Dit is een reden waarom autocratieën nooit duurzaam progressief zijn en in feite altijd een doodlopende straat vormen. Vroeger of later rekent de internationale gemeenschap met ze af.

Wie zijn democratische recht niet gebruikt, verzwakt de democratie en zichzelf

Essentieel voor een democratie is dat burgers het belang van de democratie blijven zien. Dat Donald Trump, een leider met sterk autocratische tendensen, nu de president van de Verenigde Staten is, komt niet alleen doordat zijn autocratische retoriek hem een groot aantal stemmen heeft opgeleverd maar tevens, en vooral, doordat het grootste deel van het Amerikaanse electoraat niet gestemd heeft.
Wie zijn democratische recht om te stemmen onbenut laat, loopt het risico het te verliezen. Democratische rechten zijn als spieren. Je moet ze blijven gebruiken om ze niet te verliezen. Verlies je ze eenmaal dan moet je vooral je hoop vestigen op de internationale gemeenschap om ze je ooit weer terug te gunnen. Door je democratisch recht wel te gebruiken, kun je proberen bij te dragen aan een samenleving waarin burgers (nog) iets welvarender, vreedzamer, vrijer, gezonder, tevredener en beter opgeleid zijn en die (nog) een betere partner in de internationale gemeenschap is.