In het weekend kreeg ik een email van iemand die me schreef dat hij een boek gelezen had over de oorlog in Joegoslavië. Hij was geraakt door de vreselijke wreedheden die mensen elkaar daar hadden aangedaan en schreef dat hij dacht dat de verklaring voor de wreedheden was dat mensen nu eenmaal continu zoeken naar manieren om elkaar te domineren. Zijn vraag aan mij was: hoe moeten we, gegeven dat mensen zich vaak slecht gedragen, zelfs wanneer het goed met ze gaat, organisaties zo inrichten dat we deze slechtheid kunnen minimaliseren? In eerste instantie reageerde ik vrij kort op zijn vraag:

Ik kijk anders naar de menselijke natuur. Het is moeilijk voor mij om de aanname onder je vraag te accepteren (dat mensen nu eenmaal geneigd zijn tot domineren, slecht gedrag, wreedheden). Wat ik wel denk is dat de manier waarop we onze wereld inrichten één van de belangrijkste factoren achter prosociaal gedrag is. De zelfdeterminatietheorie is voorbeeld van een brede theorie die bruikbaar is voor het zodanig inrichten van sociale systemen dat mensen kunnen floreren.

In zijn reactie op mijn antwoord zei hij dat hij inderdaad een donkere kijk had en dat het moeilijk was om je goed te voelen over de wereld na het lezen van een dergelijk boek. Daarop reageerde ik iets uitgebreider (ik had er intussen nog wat verder over nagedacht):

Ik zal iets meer schrijven over hoe ik tegen dit onderwerp aankijk (hoewel ik dit met een aarzeling doe vanwege een reden die ik hieronder uitleg).  Het onderwerp is volgens mij belangrijk. Onze intuïties zijn beperkt door geëvolueerde beoordelingsfouten zoals de negativiteitsfout (negativity bias). Hierdoor zien we werkelijkheid op een vertekende manier. We hebben de neiging om ons te concentreren op het negatieve en om sterker beïnvloed te worden door negatieve informatie en we onthouden negatieve informatie gemakkelijker. Tegelijkertijd realiseren we niet hoe selectief we kijken naar de werkelijkheid.

Het is niet zo gemakkelijk voor mensen met verschillende denkbeelden/overtuigingen om over deze dingen te praten. Het lijkt alsof de persoon die de negatieve kijk heeft de slimmere persoon is, de meer realistische persoon, terwijl de persoon met de positievere blik minder slim lijkt en naïever (lees meer). Bovendien: als je een wat optimistischere kijk op de menselijke natuur hebt en praat met iemand met een pessimistischere kijk, dan is er een reële kans dat deze gesprekspartner wat je ook maar zegt zal interpreteren conform zijn negatieve overtuiging (dit is een voorbeeld van de confirmation bias, die grotendeels onbewust plaatsvindt). Als ik dus beargumenteer dat mensen niet perse meer slecht dan goed zijn dan kan dat geïnterpreteerd worden als een poging om mijn gesprekspartner te misleiden of domineren.

Kloven in overtuigingen zijn vaak moeilijk te overbruggen.

Hoe dan ook, mijn kijk op de situatie is dat we voorzichtig moeten zijn om statische overtuigingen over de menselijke natuur te vormen, in het bijzonder wanneer deze negatief zijn. Ik denk dat een dergelijke statische kijk onrealistisch is. Bovendien denk ik dat het hebben van een negatieve kijk op de menselijke natuur kan worden gebruikt als een rechtvaardiging van immoreel gedrag. Daarmee kan de overtuiging zelf dus een oorzaak van slecht gedrag zijn. Ik ben het eens met Robert Frank die zegt: “Onze overtuigingen over de menselijke natuur helpen om de menselijke natuur te vormen.” Ik denk dus dat het  belangrijk is om zorgvuldig na te denken over wat we geloven over de menselijke natuur.

Waar we onze aandacht op richten heeft een sterke invloed op hoe we de werkelijkheid zien. Wanneer we ons concentreren op de vreselijkste gebeurtenissen dan kunnen we hierdoor in sterke mate beïnvloed worden in hoe we denken over mensen. Je aandacht richten op het negatieve is iets waar we als mensen toe geneigd zijn maar het geeft ons geen realistische kijk op de werkelijkheid.

Negatieve impulsen en gedragingen in mensen zal ik niet ontkennen (en ik erken dat er uitbarstingen van wreedheid kunnen plaatsvinden) maar ik denk dat we niet vooral slecht zijn. Om te beginnen heeft de biologie heeft bepaalde deugden in ons gevormd (door dat deze een reproductief voordeel op hebben geleverd – lees meer). In aanvulling hierop: door de geschiedenis heen zijn we stapje voor stapje beschaafder, moreler aan het worden dank zij de systemen en structuren die we hebben ontwikkeld, zoals handel, overheden, rechtspraak, sociale normen, etc. (lees meer). Deze structuren helpen ons om de betere kant van onze natuur steeds meer naar boven te brengen en onze slechtere kant te onderdrukken.