In hun hoofdstuk “What’s real? A philosophy of science for social psychology” (2025), verschenen in de zesde editie van The Handbook of Social Psychology, zetten Lisa Feldman Barrett en Jordan Theriault de lezer aan het denken over een fundamentele vraag: wat nemen onderzoekers binnen de psychologie eigenlijk aan over de werkelijkheid wanneer ze onderzoek doen? Het hoofdstuk biedt een alternatieve kijk op psychologische verschijnselen-relationeel realisme– die tegelijkertijd uitdagend, nuchter en bevrijdend is.

Wat nemen we eigenlijk aan over de werkelijkheid?

Psychologisch onderzoek is gebaseerd op aannames over de werkelijkheid die meestal impliciet blijven. Psychologische verschijnselen zoals intelligentie, angst, motivatie, empathie of zelfbeheersing worden vaak benaderd alsof het universele, stabiele entiteiten zijn. Alsof deze begrippen in de wereld bestaan zoals ook water, zuurstof of elektronen bestaan. Deze veronderstelling past binnen wat Barrett en Theriault aanduiden als traditioneel wetenschappelijk realisme: het idee dat er natuurlijke categorieën (“natural kinds”) bestaan met vaste, inherente eigenschappen die onafhankelijk zijn van menselijke interpretatie.

Maar in de praktijk blijken psychologische bevindingen vaak lastig te repliceren. Verschillen tussen culturen, situaties, en zelfs tussen opeenvolgende metingen bij dezelfde persoon roepen twijfels op over hoe universeel en stabiel psychologische categorieën werkelijk zijn. Volgens Barrett en Theriault komt dat doordat veel psychologen onbewust uitgaan van naïef realisme: het geloof dat de concepten die ze hanteren de werkelijkheid écht representeren. En daar valt het een en ander op af te dingen.

Een alternatief: relationeel realisme

Als alternatief introduceren de auteurs het wetenschapsfilosofische perspectief van relationeel realisme. Dit perspectief gaat ervan uit dat psychologische verschijnselen niet bestaan als vaste entiteiten, maar als relationele constructies. De werkelijkheid bestaat niet uit losse elementen met vaste kenmerken, maar uit relaties tussen signalen in hersenen, lichamen, omgevingen en culturen. Psychologische categorieën, zoals angst, zijn tijdelijk, doelgericht en afhankelijk van de situatie. Ze zijn dus geen vaste, universele toestanden die losstaan van de context.

• Wat we ‘angst’ noemen, ontstaat telkens opnieuw in een specifieke situatie, en krijgt betekenis in samenhang met de doelen van een persoon, eerdere ervaringen, culturele invloeden en wat er op dat moment gebeurt. Een frons, een snelle hartslag of bepaald gedrag betekent niet op zichzelf al dat iemand angstig is; pas in de context van de bredere situatie ontstaat die interpretatie.
• Nog een voorbeeld: Intelligentie is geen universele, statische eigenschap die los van context bestaat, maar een functionele, dynamische en tijdelijke categorie. Wat als ‘intelligent gedrag’ wordt gezien, hangt af van de situatie, de doelen van een persoon, eerdere ervaringen en culturele verwachtingen. Een scherpe opmerking in een vergadering, het snel oplossen van een wiskundig probleem of het diplomatiek oplossen van een conflict kunnen elk als uiting van intelligentie worden beschouwd — afhankelijk van de context. De betekenis van zo’n uiting ontstaat dus niet op zichzelf, maar in relatie tot wat in een bepaalde omgeving als waardevol of passend wordt gezien.

Wat betekent relationeel realisme voor onderzoek en praktijk?

Relationeel realisme heeft belangrijke consequenties voor psychologisch onderzoek. Als categorieën contextueel en variabel zijn, dan moeten onderzoeksdesigns daarop worden afgestemd. In plaats van variatie te behandelen als storende ruis, zou die moeten worden gezien als betekenisvol. In plaats van te streven naar simpele verklaringen en lineaire causale modellen, is het nodig om de complexiteit en dynamiek van psychologische processen te omarmen.

Dat heeft ook gevolgen voor hoe we kennis waarderen. Resultaten die alleen gelden onder beperkte omstandigheden zijn niet minder waardevol dan universele wetmatigheden. De geloofwaardigheid van kennis komt niet alleen voort uit replicatie, maar ook uit kritische diversiteit, contextgevoeligheid en transparantie over aannames.

Waarom dit perspectief nuttig is

Wat dit hoofdstuk van Barrett en Theriault waardevol maakt, is dat het een filosofische bril biedt waarmee we scherper kunnen kijken naar hoe psychologische kennis tot stand komt. Hun verhaal impliceert in mijn ogen niet dat we moeten stoppen met zoeken naar vaste patronen of wetmatigheden in menselijk gedrag, maar dagen ons uit om die patronen op een ander niveau te zoeken dan we traditioneel gewend zijn. In plaats van uit te gaan van stabiele eigenschappen als verklaringen (zoals ‘intelligentie’ of ‘angst’ als vaste entiteiten), nodigen ze uit om psychologische verschijnselen te begrijpen als het resultaat van dynamische interacties tussen mensen, hun doelen, hun context en hun geschiedenis.

In deze visie zijn wetenschappelijke begrippen geen rechtstreekse afspiegelingen van een onderliggende realiteit, maar functionele constructies: hulpmiddelen om ervaringen te ordenen, gedrag te begrijpen en zinvolle interventies mogelijk te maken. Wetmatigheden bestaan, maar ze zijn vaak relationeel, contextueel en situationeel — niet universeel in de zin van altijd en overal hetzelfde.

Voor wie werkt met mensen — in onderwijs, begeleiding, therapie of organisaties — is dit perspectief verhelderend. Het laat zien dat betekenis ontstaat in interactie, dat variatie betekenisvol is in plaats van ruis, en dat psychologische kennis pas werkelijk relevant wordt als ze recht doet aan de complexiteit van menselijk functioneren.

Slotgedachte

Relationeel realisme is geen relativering van wetenschap. Het is een pleidooi voor een een meer geavanceerde, geloofwaardigere wetenschap: een wetenschap die zich bewust is van haar aannames, die openstaat voor complexiteit, en die erkent dat kennis altijd perspectivistisch en voorlopig is. Juist daarom kan dit perspectief bijdragen aan betrouwbaardere inzichten over mensen en hun gedrag.

Lees meer:

• Barrett, L. F., & Theriault, J. (2025). What’s real? A philosophy of science for social psychology. In D. T. Gilbert, S. T. Fiske, E. J. Finkel, & W. B. Mendes (Eds.), The handbook of social psychology (6th ed.). Situational Press. https://doi.org/10.70400/BPQW3358
• Paradigmaverschuiving in sociale wetenschap: de heterogeniteitsrevolutie
• Het belang van fluctuaties in psychologische toestanden