Veel organisaties schakelen consultants in om complexe vraagstukken aan te pakken. Het idee is duidelijk: consultants brengen gespecialiseerde kennis en vaardigheden in huis die intern ontbreken. Dat klinkt als een logische en effectieve oplossing. Maar een recente aflevering van VPRO Tegenlicht, “De Consultancymachine“, stelt een confronterende vraag: zijn consultants vaker gebaat bij het voortbestaan van problemen dan bij het daadwerkelijke oplossen ervan? Verdienen ze meer aan probleemverlenging dan aan betekenisvolle progressie?

Zorgwekkende aantrekkingskracht van de consultancybranche

De Tegenlicht aflevering gaat over een breder onderwerp: hoe de consultancy sector heel aantrekkelijk is voor de beste studenten en hoe dit zorgwekkend is voor de maatschappij. De beste studenten komen niet terecht in het onderwijs of de overheid maar bij consultancybedrijven als McKinsey en BCG. De documentaire versterkt dit punt met fragmenten van theatergroep De Verleiders, die met hun satirische voorstelling “Bureau Buitenschot” op humoristische en overdreven wijze de clichés en absurditeiten van de consultancy- en ambtelijke wereld visualiseren.

Verdienen aan het probleem: het toeslagenschandaal

Een aspect dat in de aflevering bijzonder treffend is, is de bewering dat consultants soms meer verdienen aan het voortbestaan van problemen dan aan het oplossen ervan. Het toeslagenschandaal wordt hiervoor als concreet voorbeeld aangehaald. De kosten voor het organiseren van de herstelinspanningen van dit schandaal lopen op tot maar liefst 3 miljard euro. De documentaire suggereert dat deze enorme uitgaven, die een “broodwinning bieden voor velen die erbij betrokken zijn,” erop duiden dat het beheren van de nasleep mogelijk winstgevender is dan het snel oplossen van het oorspronkelijke probleem. Tegenlicht noemt dit “de perversie van de overheid.”

Strategieën voor probleemverlenging

De documentaire toont aan dat er, bewust of onbewust, tactieken zijn die consultants hanteren die ertoe kunnen leiden dat problemen langer blijven bestaan. Hier zijn enkele voorbeelden van dit soort probleemverlenging uit de video:

• Focus op onderzoek: Consultants adviseren vaak om meer onderzoek te doen, vooral als een probleem ingewikkeld lijkt. Dit leidt tot vertraging. Soms verschijnen er meerdere rapporten die elkaar tegenspreken, wat de verwarring vergroot en een nieuwe reden is voor nog meer onderzoek. Zo blijft het analyseren doorgaan en wordt concrete actie uitgesteld.
• Focus op complexe aanpakken: Consultants gebruiken graag modewoorden en nieuwe methodes, zoals “agile transformaties.” De video laat zien dat dit soms meer gaat om de indruk wekken dat er iets gebeurt, dan om daadwerkelijke oplossingen. Het probleem wordt dan niet opgelost, maar eerder ‘beheerd’ binnen een complexer, nieuw proces.
• Afhankelijkheidsversterking: Consultants presenteren zich als de enige specialisten. Dit zorgt ervoor dat organisaties en de overheid vaak denken dat ze externe hulp nodig hebben. Hierdoor ontstaat een afhankelijkheid, waardoor de eigen kennis en capaciteit om problemen op te lossen minder worden ontwikkeld. De mogelijkheid om gespecialiseerde externe hulp in te huren, vermindert de prikkel voor organisaties om zelf interne kennis op te bouwen.

Reflectievragen

Deze beweringen zetten ons aan het denken over de rol van consultants. Herken je deze dynamiek in je eigen ervaringen, binnen je organisatie of daarbuiten? En nog belangrijker: hoe kunnen we als samenleving en organisatie effectievere manieren vinden om problemen structureel op te lossen, zonder onnodige probleemverlening?

Deel je gedachten en ideeën hieronder.

Lees ook:

• Van de wal in de sloot hulpverlening
• De Consultancy-Industrie Onder de Loep: 5 Onthullende Kritiekpunten
• Hoe psychologieprofessionals ethisch geld kunnen verdienen