De psychologie van overtuigingen, waarom overtuigingen veranderen lastig maar belangrijk is

Je hebt het vast weleens meegemaakt. Je bent in gesprek met iemand die hardnekkig weigert toe te geven dat hij fout zit. Je geeft goede argumenten voor jouw standpunt en legt uit waarom de zienswijze van de ander niet klopt maar die ander blijft stug vasthouden aan hoe hij het ziet. Hoe kan dit; waarom geven mensen niet gewoon toe dat ze fout zitten? Over die vraag gaat het boek Resistance to Belief Change van Joseph Lao en Jason Young (2019).

Overtuigingen

In het boek geven Lao & Young vele redenen voor waarom we normaal gesproken veel weerstand hebben tegen het veranderen van onze overtuigingen. Met een overtuiging (belief) bedoelen de auteurs een propositie (expliciet geformuleerd of impliciet afgeleid) waarvan we denken dat deze waar is. Alleen als een overtuiging waar is (correspondeert met de werkelijkheid), spreken we van kennis.

► Overtuigingen zijn onze mentale representaties, onze interpretaties, van de wereld. Hoe meer deze mentale representaties overeenstemmen met de werkelijkheid, hoe waardevoller ze zijn. Hoe meer waarheidsgetrouw een overtuiging namelijk is, hoe beter deze ons in staat stelt ons aan te passen en om te gaan met de wereld om ons heen.

Netwerken van samenhangende overtuigingen

Onze overtuigingen staan niet op zichzelf. Ze zijn normaal gesproken georganiseerd in netwerken van samenhangende overtuigingen. Drie kenmerken van overtuigingen zijn belangrijk: coherentie, centraliteit, en ingebedheid.

• Coherentie beschrijft hoe consistent de onderdelen van een overtuiging met elkaar samenhangen en met andere beschikbare informatie.
• Centraliteit van een overtuiging betreft de mate waarin een overtuiging centraal staat in je leven.
• Ingebedheid gaat over hoe sterk een overtuiging samenhangt met je andere overtuigingen. Vaak zijn overtuigingen die op jonge leeftijd zijn verkregen meer centraal en ingebed en daardoor lastiger te veranderen. Vaak geldt dit voor bijvoorbeeld religieuze overtuigingen.

Soorten overtuigingen

Er zijn verschillende soorten overtuigingen: concreet, abstract, metacognitief en subjectief.

• Concrete (objectieve) overtuigingen hebben betrekking op de fysieke werkelijkheid (bijvoorbeeld: dat is een hond).
• Abstracte overtuigingen gaan over dingen die niet direct waarneembaar zijn (bijvoorbeeld over eerlijkheid, intelligentie).
• Metacognitieve overtuigingen zijn overtuigingen over overtuigingen en denken (bijvoorbeeld: hoeveel bewijs heb ik nodig om te denken dat iets waar is?).
• Subjectieve overtuigingen zijn gebaseerd op ons persoonlijke referentiekader (bijvoorbeeld: het was een saaie film).

Bewust of onbewust

Daarnaast kunnen we ons bewust zijn van onze overtuigingen maar, vreemd genoeg, ook onbewust. Dit laatste kan onder andere komen doordat we de overtuiging zo vanzelfsprekend vinden dat we ons er niet of nauwelijks bewust zijn. Onbewuste overtuigingen kunnen zichtbaar worden via de keuzes die we maken. Overtuigingen waar we ons niet of nauwelijks van bewust zijn, zijn lastiger te veranderen.

Belang van overtuigingen

Overtuigingen zijn in het algemeen erg belangrijk. Ze bepalen hoe we de werkelijkheid interpreteren en waarnemen, wat we verwachten en hoe we ons gedragen. Zonder dat we het doorhebben, vormen onze overtuigingen in belangrijke mate de lens waardoor we naar de werkelijkheid kijken. We interpreteren de werkelijkheid op een manier die in overeenstemming is met onze centrale overtuigingen. Ook zoeken we actief naar informatie die deze overtuigingen bevestigt (dit heet de confirmation bias).

Weerstand tegen verandering van onze overtuigingen

Naarmate we zekerder zijn van onze overtuigingen, naarmate deze meer ingebed zijn en naarmate deze centraler zijn neemt de kans toe dat we weerstand zullen hebben tegen informatie die strijdig is met deze overtuigingen. Als dat het geval is kunnen we onze overtuigingen koesteren als dierbare bezittingen die we proberen te beschermen tegen diefstal.

Redenen voor inertie van onze overtuigingen kunnen emotioneel, cognitief, sociaal en fysiek zijn.

• Van emotionele inertie is sprake wanneer we een overtuiging niet kunnen loslaten omdat we er emotioneel aan gehecht zijn.
• Van cognitieve inertie is sprake wanneer het veranderen van een overtuiging niet lukt vanwege hoe die overtuiging samenhangt met allerlei andere overtuigingen die we hebben.
• Van sociale inertie is sprake wanneer de druk om ons te conformeren en de angst er straks niet meer bij te horen ons belet om onze overtuiging los te laten.
• Van fysieke inertie is sprake wanneer de structuur van de neurale netwerken in ons brein verandering van overtuigingen belemmert.

Het belang van het kunnen veranderen van onze overtuigingen

Een zekere stabiliteit in onze overtuigingen is goed. Als onze overtuiging extreem veranderlijk zouden zijn, zou het opbouwen van kennis erg lastig worden en zouden we nauwelijks consequent en voorspelbaar voor anderen zijn. Maar onze weerstand tegen verandering van onze overtuigingen is nu vaak zo hoog dat het ons grote moeite kost om nieuwe, strijdige informatie te onderzoeken en onze overtuigingen aan te passen of te transformeren.

Dit belemmert ons om een realistischer beeld van de werkelijkheid te krijgen wat het moeilijker maakt om met deze werkelijkheid om te gaan. Op collectief niveau is dit probleem nog groter. De relatieve onwrikbaarheid van onze overtuigingen kan een belangrijke reden zijn voor vergaande politieke en religieuze polarisatie. Als meerdere groepen tegenover elkaar staan met onwrikbare en haaks op elkaar staande overtuigingen, hebben we een probleem. Een probleem dat we vandaag de dag maar al te vaak zien in de wereld.

Wat kunnen we doen?

Als individuen kunnen we een bijdrage leveren aan het voorkomen van dergelijke problemen door epistemische standaarden te verhogen. Dit wil zeggen dat we leren om informatie kritischer te beoordelen voordat we deze accepteren. Daarnaast kunnen we onze kritische en logische vaardigheden vergroten. Dit vergt een bewustzijn van het feit dat sommige van onze overtuigingen foutief is. Dit is niet zo eenvoudig want we hebben intuïtief het idee dat al onze overtuigingen juist zijn! Als we zouden denken dat een overtuiging onjuist is, zouden we hem niet hebben.

Nog belangrijker is het om in onderwijs en opvoeding al vroeg systematisch aandacht te besteden aan deze dingen. Vroeg aangeleerde overtuigingen zijn vaak lastig te veranderen. Kinderen op jonge leeftijd dingen leren over de wereld die niet waar zijn, schept lastige en onnodige obstakels voor later. Kinderen al op jonge leeftijd leren hoe ze zelf kunnen ontdekken over beweringen waar zijn kan een uitstekende investering zijn in hun ontwikkeling. Doen we dit op grote schaal, dan wordt maatschappelijke vooruitgang ook gemakkelijker.