Veel mensen streven ernaar aspecten van hun persoonlijkheid te veranderen, zoals minder angstig worden, meer openstaan voor ervaringen, of assertiever worden. Uit internationaal onderzoek blijkt dat 60% van de wereldbevolking actief probeert om persoonlijkheidstrekken zoals neuroticisme of extraversie te beïnvloeden. Maar hoe verander je iets wat zo fundamenteels lijkt als je persoonlijkheid? Een publicatie van Clifton en Crum (2024) biedt een nieuwe invalshoek. Ze stellen dat onze meest fundamentele overtuigingen over de wereld een cruciale rol spelen bij hoe we denken, voelen en handelen. Deze zogenoemde primaire wereldbeelden (primal world beliefs) zouden wel eens een belangrijke factor kunnen zijn in duurzame persoonlijkheidsverandering.

Wat zijn primaire wereldbeelden?

Clifton en Crum introduceren het concept van primaire wereldbeelden, ofwel fundamentele overtuigingen over de aard van de wereld. Deze overtuigingen vormen een filter waardoor we de wereld waarnemen en beïnvloeden hoe we situaties interpreteren en erop reageren. Wat deze overtuigingen uniek maakt, is dat ze universeel en allesomvattend zijn. Terwijl overtuigingen over specifieke domeinen (zoals werk of school) van context veranderen, blijft onze kijk op de wereld constant omdat we de wereld als geheel nooit verlaten.

Drie hoofddimensies van wereldbeelden

Na uitgebreid onderzoek hebben Clifton en Crum drie overkoepelende dimensies geïdentificeerd waarin primaire wereldbeelden samenkomen:

1. Safe (veilig): Gaat over de mate waarin de wereld stabiel, rechtvaardig en samenwerkend wordt gezien. Mensen die de wereld als veilig zien, scoren doorgaans lager op neuroticisme en hebben meer vertrouwen in anderen.
2. Enticing (boeiend): Betreft de overtuiging dat de wereld vol mogelijkheden, schoonheid en betekenis is. Een boeiende wereldvisie hangt samen met extraversie, nieuwsgierigheid en een open houding tegenover nieuwe ervaringen.
3. Alive (levend): Gaat over de vraag of de wereld intentioneel en responsief is, of juist mechanisch en willekeurig. Mensen met een levend wereldbeeld voelen zich vaak meer verbonden met anderen en ervaren zingeving in hun leven.

Deze dimensies worden gemeten met de Primals Inventory, een vragenlijst met 99 items die is gevalideerd in diverse culturen en contexten.

Hoe beïnvloeden primaire wereldbeelden onze persoonlijkheid?

Clifton en Crum tonen aan dat primaire wereldbeelden sterk correleren met persoonlijkheidstrekken, zelfs sterker dan demografische factoren zoals inkomen of opleidingsniveau. Mensen die de wereld als veilig zien, ervaren bijvoorbeeld minder angst en stress en scoren lager op neuroticisme. Een overtuiging dat de wereld boeiend is, gaat gepaard met meer extraversie en openheid voor nieuwe ervaringen. Het zien van de wereld als levend is gerelateerd aan hogere niveaus van spiritualiteit en zingeving. Deze verbanden suggereren dat primaire wereldbeelden niet alleen voorspellen hoe we ons gedragen, maar mogelijk ook persoonlijkheidsverandering kunnen sturen.

Kunnen primaire wereldbeelden veranderen?

Een belangrijke vraag is of deze fundamentele overtuigingen te beïnvloeden zijn. Clifton en Crum stellen dat primaire wereldbeelden relatief stabiel zijn, maar niet onveranderlijk. Ze benadrukken dat verandering mogelijk is, maar vaak complex en tijdsintensief. De auteurs beschrijven drie hoofdbenaderingen die perspectief bieden op hoe primaire wereldbeelden kunnen worden aangepast:

1. Educatie en bewustwording: Mensen kunnen leren wat primaire wereldbeelden zijn, hoe ze deze hebben ontwikkeld en hoe deze overtuigingen hun percepties en gedrag beïnvloeden. Door inzicht te krijgen in de rol van deze wereldbeelden, worden mensen zich bewust van alternatieve manieren om de wereld te interpreteren. Voorbeelden zijn interventies waarin deelnemers reflecteren op hun eigen overtuigingen en hoe deze in specifieke situaties tot stand kwamen.
2. Concrete ervaringen creëren: Hoewel educatie een eerste stap kan zijn, stellen Clifton en Crum dat veranderingen vaak pas plaatsvinden wanneer mensen concrete ervaringen opdoen die hun primaire wereldbeelden uitdagen. Bijvoorbeeld: iemand die de wereld als gevaarlijk ziet, kan door positieve sociale interacties geleidelijk leren dat de wereld ook samenwerkend en stabiel kan zijn. Dit vereist echter dat ervaringen consistent en emotioneel overtuigend zijn, omdat cognitieve dissonantie anders weerstand kan opwekken.
3. Aandacht herstructureren: Mensen kunnen leren om bewust te focussen op andere aspecten van hun omgeving, zoals positieve en veilige elementen die eerder over het hoofd werden gezien. Clifton en Crum suggereren dat dit proces vergelijkbaar kan zijn met technieken die in mindfulness-training worden gebruikt, waarbij mensen bewust leren schakelen tussen negatieve en positieve interpretaties van situaties.

Daarnaast benadrukken de auteurs dat verandering niet gaat om het negeren van reële problemen of gevaren in de wereld, maar om het ontwikkelen van een gebalanceerder perspectief. Dit kan vooral belangrijk zijn in situaties waarin iemand negatieve overtuigingen heeft ontwikkeld door traumatische ervaringen of langdurige blootstelling aan negatieve omstandigheden. Hier kunnen interventies zoals cognitieve gedragstherapie een rol spelen.

Beperkingen van het onderzoek

Hoewel het onderzoek veelbelovend is, zijn er enkele beperkingen. Een belangrijke uitdaging is dat causaliteit nog onduidelijk is: beïnvloeden primaire wereldbeelden de persoonlijkheid, of is het omgekeerd? Daarnaast is er sprake van culturele bias, omdat het onderzoek grotendeels gebaseerd is op westerse populaties, wat vragen oproept over de generaliseerbaarheid. Ook moeten de interventies die in het onderzoek worden gesuggereerd, nog empirisch worden getest. Hoewel het concept interessant is, ontbreekt nog robuuste empirische ondersteuning voor gerichte interventies.

Conclusie en toekomstperspectief

Het werk van Clifton en Crum biedt een interessant en vernieuwend perspectief op hoe persoonlijkheidsverandering mogelijk kan zijn. Door te focussen op onze fundamentele wereldbeelden opent dit onderzoek nieuwe mogelijkheden voor persoonlijke groei en psychologische interventies. Verdere studies zijn nodig om beter te begrijpen hoe primaire wereldbeelden ontstaan, veranderen en effectief kunnen worden beïnvloed. Ondanks de uitdagingen markeert dit onderzoek een belangrijke stap in de richting van een dieper begrip van de interactie tussen overtuigingen en persoonlijkheid.

Lees ook:

• Carol Dwecks theorie over de fundamenten van persoonlijkheidsontwikkeling
• De veranderlijkheid en veranderbaarheid van persoonlijkheid
• De psychologie van overtuigingen, waarom overtuigingen veranderen lastig maar belangrijk is
• 5 dimensies van overtuigingen