Dwingend gedrag – of het nu gaat om controlerende opmerkingen, straffen, manipulatie of het uitoefenen van druk – roept vaak een directe en intense emotionele reactie op. Vooral voor wie veel waarde hecht aan autonomie en wederzijds respect, kan zo’n benadering sterke aversie oproepen. De eerste, begrijpelijke reflex is vaak boosheid of irritatie. Toch is er sprake van een paradox: wat ons op zo’n moment het meest kan helpen, is niet nóg meer weerstand, maar een ander soort inzicht. Vanuit de zelfdeterminatietheorie, weten we dat dwingend gedrag vaak voortkomt uit een geïnternaliseerde controlerende stijl – een patroon dat mensen niet alleen naar anderen, maar ook naar zichzelf toe gebruiken (een vorm van of zelfdwang dus).

De innerlijke stem van de dwingende ander

Onderzoek laat zien dat mensen die zijn opgegroeid in een omgeving met straf, beloning, controle of voorwaardelijke achting, vaak leren zichzelf en anderen te motiveren via druk in plaats van via keuze. Liefde, erkenning en veiligheid worden dan ervaren als afhankelijk van prestaties of conformiteit — een basis voor gecontroleerde motivatie en zelfdwang (Roth et al., 2009; Soenens et al., 2010).

Binnen dit type opvoedklimaat kunnen verschillende controlerende patronen ontstaan. Soenens et al. (2010) onderscheiden afhankelijkheidsgerichte psychologische controle — waarbij ouders verbondenheid proberen te behouden via schuldinductie of angst voor afstand — en prestatiegerichte psychologische controle, waarin waardering en acceptatie gekoppeld worden aan succes en presteren. Beide vormen dragen ertoe bij dat kinderen leren hun waarde te baseren op externe voorwaarden en druk in plaats van op keuze en betekenis.

Deze dynamiek internaliseren ze: de controlerende stem van hun opvoeders wordt hun eigen innerlijke criticus. Onderzoek laat zien dat mensen met zo’n achtergrond hun controlerende motivatiestijl niet alleen naar buiten maar ook naar binnen keren (Soenens et al., 2010; Van der Kaap-Deeder et al., 2017) In het dagelijks leven hangt dit samen met minder bevrediging van psychologische basisbehoeften en een lager welbevinden — een vruchtbare bodem voor zelfdwang. Zij spreken zichzelf streng toe, gebruiken schaamte als drijfveer en hanteren een meedogenloze maatstaf voor zichzelf. Kortom: achter dwingend gedrag naar anderen schuilt vaak een diepe laag van interne druk. De context waarin ze zich bevinden – of het nu een prestatiegerichte cultuur of hiërarchische organisatie is – normaliseert en versterkt dit patroon vaak (Chirkov et al., 2003).

Van boosheid naar compassie zonder naïviteit

Dit inzicht kan een kanteling teweegbrengen in hoe we kijken naar en omgaan met dwingende mensen. Wanneer je ziet dat dwingend gedrag vaak een uiting is van innerlijke onvrijheid en onvrede, kan je boosheid verschuiven naar een vorm van compassie. Dit is niet de naïeve variant die alles vergoelijkt, maar een compassie zonder naïviteit die het onderscheid maakt tussen de persoon en het gedrag.

Het perspectief verandert van “deze persoon is slecht” naar “deze persoon is ook gevangene van een strak, onverbiddelijk systeem”. Deze cognitieve herinterpretatie is een krachtig zelfregulatiemechanisme: het helpt je emotioneel niet meegezogen te worden, kalmeert je en stelt je in staat om rustig en koersvast te blijven.

Compassie zonder grenzeloosheid: Begrijpen zonder goedpraten

Belangrijk hierbij is dat deze mildheid niet moet ontaarden in berusting. De kunst is om twee dingen tegelijkertijd vast te houden:

1. Mededogen voor de persoon: Je begrijpt dat de ander waarschijnlijk ook lijdt onder zijn eigen strenge regime.
2. Grenzen aan het gedrag: Je blijft even helder over wat in jouw ogen onacceptabel is.

Dit is de kern van compassie zonder naïviteit: begrijpen zonder goedpraten. Je herkent het gedrag nog steeds als aversief en schadelijk, maar koppelt het aan een oorzaak die de ander niet volledig beheerst. Hierdoor bagatelliseer je het probleem niet, maar verander je wel je eigen emotionele reactie erop.

Het praktische perspectief: hoe deze kennis je helpt

Dit inzicht is niet alleen theoretisch; het heeft directe, praktische waarde. Het stelt je in staat om vanuit een kalme, niet-strijdige houding te reageren. Mild reageren op dwingend gedrag betekent niet dat we passief of toegeeflijk hoeven te zijn. Afhankelijk van de situatie kan het gepast zijn om iets te zeggen, een vraag te stellen, een verzoek te doen, een grens aan te geven of juist bedenktijd te vragen. De kern is dat we dit doen vanuit rust en helderheid, niet vanuit irritatie of verzet. Door het gedrag te begrijpen als een uiting van zelfdwang, behouden we de ruimte om op een manier te reageren die constructief is voor het contact én voor de progressie in de situatie.

Drie manieren waarop kennis over zelfdwang praktisch helpt:

1. Het ontmantelt je eigen boosheid: Het herkaderen van het gedrag als “zelfdwang” haalt de lading eraf en bespaart je energie.
2. Het voorkomt escalatie: Je reageert niet langer vanuit een kinderlijke verdedigingsmodus, maar vanuit een volwassen besef van onderliggende dynamieken.
3. Het opent een pad naar verbinding en progressie: Door de controlerende dynamiek niet te versterken, creëer je een kleine opening voor een ander, meer autonomie-ondersteunend gesprek.

Uiteindelijk gaat het er niet om dat je de ander moet veranderen. Het gaat erom dat je, door de oorsprong van dwingend gedrag te begrijpen, je eigen autonomie en rust terugwint – en daarmee de mogelijkheid om het contact op een gezonde, progressiegerichte manier vorm te geven.

Referenties

• Soenens, B., Vansteenkiste, M., & Luyten, P. (2010). Toward a domain-specific approach to the study of parental psychological control. Child Development, 81(2), 435–451.
• Van der Kaap-Deeder, J., et al. (2017). From controlling parenting to controlled internalization and adjustment in adolescence. Motivation and Emotion, 41, 350–365.
• Roth, G., et al. (2009). The emotional and academic consequences of parental conditional regard. Developmental Psychology, 45(4), 1119–1142.
• Chirkov, V. I., Ryan, R. M., Kim, Y., & Kaplan, U. (2003). Differentiating autonomy from individualism and independence. Journal of Personality and Social Psychology, 84(1), 97–110.