Mihaly Csikszentmihalyi is vooral bekend als de bedenker van het concept flow. Eerder beschreef ik onderzoek dat liet zien hoe het ervaren van progressie leidt tot flow, concentratie en welzijn. In dit artikel ga ik dieper in op een gerelateerd interessant idee van hem: dat menselijke bloei hand in hand met groei naar complexiteit.

Flow als optimale ervaring

In het boek Flow: The Psychology of Optimal Experience (1990) Introduceerde Csikszentmihalyi het concept flow. Hij beschreef het als een staat van volledige absorptie, waarin uitdagingen en vaardigheden in evenwicht zijn. Wanneer dit gebeurt, ervaren mensen een gevoel van moeiteloze controle, een vervormd tijdsbesef en tijdelijk verlies van ego. Flow ontstaat onder specifieke condities, zoals duidelijke doelen, directe feedback en een diepe betrokkenheid bij de taak. Csikszentmihalyi benadrukte dat flow niet alleen prestaties verbetert, maar ook een diep gevoel van voldoening geeft, zelfs zonder externe beloning.

Groei naar complexiteit

Csikszentmihalyi introduceerde ook het idee van groei naar complexiteit. Hij stelde dat dat na een echte flow-ervaring het zelf complexer is georganiseerd dan daarvoor. Men voelt zich zowel capabeler en unieker (meer gedifferentieerd) als meer verbonden met de omgeving (geïntegreerd). Deze ervaringen, die autotelische ervaringen heten, zetten aan tot het zoeken van nieuwe, grotere uitdagingen, waardoor iemands vaardigheden en vermogens zich verder ontwikkelen en een hoger complexiteitsniveau bereiken. Dit werk legt de basis voor het idee dat frequente flow bijdraagt aan steeds toenemende emotionele en cognitieve complexiteit van de persoon.

Differentiatie en integratie

In Csikszentmihalyi (1993) definieerde hij complexiteit als een dynamisch evenwicht tussen twee gelijktijdige processen:

• Differentiatie: dit houdt in dat een individu zich ontwikkelt tot een uniek, autonoom persoon met een eigen identiteit, capaciteiten en verantwoordelijkheden;
• Integratie: dit houdt in dat diezelfde persoon zich bewust is deel uit te maken van een groter geheel en verbinding zoekt met anderen en met doelen die het eigenbelang overstijgen

Het zich ontwikkelende zelf (evolving self) zag hij als je hoogste potentieel realiseren door je uniciteit maximaal te ontplooien én tegelijk je verbondenheid met de samenleving te verdiepen. Csikszentmihalyi stelt dat zulk evolueren in complexiteit essentieel is voor een vervuld en zinvol leven.

Psychologische complexiteit en persoonsontwikkeling

In Csikszentmihalyi & Rathunde (1997) werd het begrip psychologische complexiteit uitgewerkt als centrale dimensie van persoonsontwikkeling. De auteurs stelden dat complexiteit de kern vormt van wat een persoon tot een volledig mens maakt. Een optimaal ontwikkelende persoonlijkheid verenigt groeiende differentiatie (individuatie) met toenemende integratie (verbondenheid met grotere systemen) in elke levensfase. Het hoofdstuk bespreekt hoe deze complexiteit zich ontplooit over de levensloop en benadrukt dat zowel persoonlijke ervaringen (zoals flow) als omgevingsfactoren (bijv. opvoedingsstijlen) kunnen bijdragen aan of afbreuk doen aan de groei naar complexiteit.

Psychologische complexiteit en creativiteit

In Csikszentmihalyi (1996) legde hij de relatie tussen psychologische complexiteit en creatief en intellectueel functioneren. Hij constateerde dat zeer creatieve individuen uitzonderlijk complex in hun psychologisch functioneren zijn: ze vertonen een hoge mate van differentiatie én integratie in hun karakter. Concreet houdt dit in dat creatieve toppers schijnbaar tegengestelde eigenschappen in zichzelf weten te verenigen – bijvoorbeeld zowel extravert én introvert, zowel speels én gedisciplineerd, bescheiden maar ook zelfverzekerd.

Floreren in werk

In Csikszentmihalyi (2003) paste hij deze concepten toe op werk. Hij betoogde dat mensen floreren in hun werk wanneer zowel aan flow als aan persoonlijke groei naar complexiteit wordt voldaan. Bij groei naar complexiteit neemt zowel de differentiatie als de integratie toe. De persoon krijgt een sterker besef van zijn eigen unieke capaciteiten en verantwoordelijkheden, terwijl hij tegelijkertijd meer oog krijgt voor het hogere doel van zijn werk en zijn verbondenheid met collega’s, de organisatie of de gemeenschap.

Samenvatting

Menselijke bloei gaat volgens Csikszentmihalyi hand in hand met groei naar complexiteit. Dit houdt in dat men zichzelf enerzijds differentieert – unieke vaardigheden, kennis en een eigen identiteit ontwikkelt – en anderzijds integreert door verbinding te maken met anderen, met gedeelde doelen en waarden buiten zichzelf. Wetenschappelijke literatuur van Csikszentmihalyi en collega’s heeft dit idee uitgewerkt in theoretische modellen, biografische studies en empirisch onderzoek. Samen suggereren deze publicaties dat optimale ervaringen (zoals flow) en omgevingen die zowel ondersteuning als uitdaging bieden, mensen helpen om op zowel cognitief, emotioneel als sociaal vlak complexere, rijkere levens te leiden.

► Welke concrete, kleine stap zou je de komende week kunnen zetten om zowel jouw differentiatie (uniek zijn) als jouw integratie (verbonden zijn) te bevorderen en daarmee jouw “groei naar complexiteit” te stimuleren?