Grenzen ter bescherming van sociale systemen

Een jaar of 10 geleden was ik aanwezig bij een managementteam van een zorgorganisatie en we spraken over sturen. Ik legde uit dat de functie van sturen is om verwachtingen te verhelderen over wat wel de bedoeling is en over wat niet de bedoeling is. Dat eerste gaat over de prestatieverwachtingen die binnen een organisatie, team of functie aan de orde zijn. Dat tweede gaat over de grenzen die er zijn. Ik vroeg hen wat voor grenzen er binnen hun organisatie zoal bestaan.

“Binnen onze organisatie hebben we geen grenzen”

Als reactie kreeg ik verbaasde blikken waarna de opmerking volgde door de directeur van de organisatie: “Binnen onze organisatie hebben we geen grenzen.” Hij lichtte dit toe door te zeggen – ik herinner me zijn precieze woorden niet maar het kwam ongeveer hierop neer: dat er binnen de organisatie een cultuur van vertrouwen en stimuleren bestond en dat grenzen daarom niet nodig zijn. Ik legde uit waarom ik dacht dat grenzen binnen elke systeem aan de orde zijn en legde ook uit waarom ik dat dacht maar mijn woorden overtuigden waarschijnlijk niet want mijn contact met de organisatie werd niet verlengd. Een ironisch feit terzijde is dat de directeur in kwestie later in opspraak raakte vanwege ontoelaatbaar gedrag. Misschien geloofde hij echt niet zo in grenzen, ook niet voor zichzelf.

Elk sociaal systeem kent grenzen

Mijn visie is dat er binnen elk sociaal systeem ook grenzen aan de orde zijn. Om te beginnen zijn er al de normale wettelijke grenzen. Wat binnen het land niet is toegestaan is ook niet toegestaan in de organisatie. Maar ook iedere organisatie heeft zijn eigen grenzen. Die grenzen zijn erop gericht om de integriteit en het functioneren van het systeem en de individuen binnen dat systeem te beschermen. Zo gauw iemand structureel schade aanricht aan mensen of belangrijke processen in de organisatie bedoeld of onbedoeld, is sturen aan de orde. Technieken als progressiegericht sturen en positief nee zeggen zijn hierbij goed bruikbaar.

Grenzen zijn vaak impliciet

Een probleem bij grenzen binnen organisaties is dat die grenzen vaak nogal impliciet, onuitgesproken en niet formeel vastgelegd, zijn. Organisaties hebben over het algemeen niet een eigen organisatie-grondwet en -wetboek. Wanneer veel mensen binnen de organisatie vergelijkbare ideeën over normen en waarden hebben en het dus impliciet eens zijn over grenzen hoe je niet de hele tijd te praten over die grenzen. Een simpel voorbeeld: als verkoper scheldt je je klant niet uit. Er is geen wet tegen het uitschelden van klanten dus in die zin ben je niet grensoverschrijdend bezig. Maar voor de organisatie is het normaal gesproken schadelijk als een verkoper een klanten uit te scheldt en dus niet acceptabel.

Grenzen spelen vaak ook een rol in coaching en therapie

Het is een misverstand (dat bij sommigen echt leeft, heb ik gemerkt) dat ‘positieve’ coachings- en therapiebenaderingen zoals oplossingsgericht werken zonder eisen en grenzen kunnen. Eerder schreef ik al eens over huiselijk geweld plegers die van de rechter de keuze kregen voorgelegd om of de gevangenis in de gaan of verplicht een oplossingsgericht trainingsprogramma te volgen (zie hier). Binnen dit trainingsprogramma wordt de betreffende persoon begeleid in het stellen van positieve doelen en wordt in het geheel niet van hem verwacht dat hij schuld bekent of nadenkt over oorzaken van zijn wangedrag. Maar wat belangrijk is om te begrijpen is dat externe eisen, sancties en niet-onderhandelbare doelen een onmisbaar onderdeel vormen van het hele proces (lees meer). Het is een essentieel onderdeel van het succes van een dergelijk programma dat de persoon in kwestie kan kiezen voor meedoen of naar de gevangenis gaan (lees de dialoog in dit artikel om te zien hoe dat werkt).

Bescherming van individuen en van het sociale systeem

De manier van denken van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam komt overeen met de manier van denken die hier beschreven is. Erkennen dat er grenzen zijn aan wat er binnen een sociaal systeem toelaatbaar is, is essentieel voor het beschermen van de individuen binnen het systeem en van het systeem zelf. Wanneer mensen fundamentele waarden en normen waar een systeem op gebaseerd is afwijzen en bestrijden dan is het noodzakelijk om die waarden en normen te beschermen. Aboutaleb zegt tegen mensen die kernprincipes van onze samenleving afwijzen, zoals dat we een democratisch systeem hebben, een rechtsstaat, met scheiding van kerk en staat en een vergaande vrijheid van meningsuiting: “Evalueer jezelf. Als je het niet fijn vindt mag je een andere keuze maken in je leven … U kunt gaan.” Hij accentueert de keuzevrijheid van het individu en zegt (ik parafraseer): kies een samenleving die gebaseerd is op principes en waarden waar jij in gelooft. Tegelijk zegt hij: “De dialoog zou moeten gaan over de vraag: wat accepteren wij in de buitenruimte. Want zelfs mensen met hun eigen gelijk, tussen hun oren, als het gaat om hun religie, moeten zich in de buitenruimte onderwerpen aan de wet en aan burgerschapsidealen.”