Steven Pinker over Enlightenment Now: heeft de Verlichting progressie gebracht?

Over enkele maanden verschijnt het nieuwe boek van Steven Pinker, Enlightenment now. Sinds de aankondiging van dat boek, enkele maanden geleden, ben ik er al nieuwsgierig naar. Zowel over Pinker als over de Verlichting (Enlightenment) heb ik al vaker geschreven. Over Pinker soms enthousiast, soms kritisch; over de Verlichting vooral enthousiast. Ik wist dat Pinker in het boek een warm pleidooi zou houden voor de de waarden uit de Verlichting. Ik was benieuwd hoe hij de kern van die Verlichtingswaarden zou beschrijven en ook hoe hij zijn pleidooi voor deze waarden zou onderbouwen. Pinker heeft nu een tipje van de sluier opgelicht in een presentatie waarin hij de ideeën in zijn boek beschrijft. Ik zal zijn pleidooi hier beknopt samenvatten (in mijn eigen woorden) en er enkele opmerkingen bij maken.

Trainingen Progressiegericht Werken

Verlichtingswaarden zijn niet vanzelfsprekend

Idealen uit de Verlichting, zoals klassiek liberalisme, seculier humanisme en de open samenleving, worden volgens Pinker nu door velen omarmd zonder dat ze deze expliciet kunnen benoemen en gepassioneerd zullen verdedigen.  Ze worden vaak als vanzelfsprekend beschouwd maar zijn dat niet en zouden wel degelijk gepassioneerd moeten worden verdedigd en beschermd. Deze idealen zijn namelijk niet vanzelfsprekend. Een groot deel van de geschiedenis zijn ze niet dominant geweest en ook vandaag de dag zijn er velen die andere waarden en ideeën gepassioneerd (en soms gewelddadig) proberen te verspreiden.

4 thema’s uit de Verlichting

Pinker onderscheidt vier thema’s in de verlichtingsidealen: 1) rede, 2) wetenschap, 3) humanisme en 4) progressie. Rede speelt een centrale rol in het Verlichtingsdenken. Een centraal inzicht uit de Verlichting was dat traditionele bronnen, zoals religie, volkswijsheden, dogma’s en subjectieve overtuigingen onbetrouwbare bronnen van kennis zijn. Rede en wetenschap kunnen de mensheid helpen tot het opbouwen van betrouwbare kennis over de natuur, de menselijke samenleving en onszelf. Humanisme betreft het doel om menselijk lijden zoveel mogelijk te beperken en menselijk welbevinden zoveel mogelijk te bevorderen. Wat belangrijk is, is het idee van universalisme: dat alle mensen belangrijk zijn en gelijkwaardig. Dit idee van universalisme was voor de tijd van de Verlichting, een paar honderd jaar geleden, zeer onbekend en weinig populair. Progressie is het vierde thema. Dit is het idee dat door de toepassing van rede en humanisme progressie kan worden bereikt. Met andere woorden: het idee dat de wereld beter kan worden. Verlichtingsdenkers stelden dat instituties zoals democratie, verklaringen over mensenrechten, vrije markten, mondiale instituties op het gebied van zaken als handel en politiek en wetenschappelijke organisaties.

Heeft de Verlichting progressie gebracht?

In het volgende deel van zijn betoog gaat in op de vraag: heeft de Verlichting de progressie gebracht die het heeft beloofd? Hij laat een groot aantal grafieken zien over dingen die we als behartigenswaardig kunnen beschouwen zoals levensverwachting, afnames in babysterfte, afname in moedersterfte (bij bevalling), afnames in kindersterfte door infecties, afnames in sterfte door honger, afname in ondervoeding, toename van welvaart (rijkdom), afname van extreme armoede, internationale afname van economische ongelijkheid, toename van vrede/afname van oorlog, toename van vrijheid en democratie, toename van de bescherming van mensenrechten, afname van kinderarbeid, toename van geletterdheid, etc., etc.

Wat Pinker met al deze grafieken aannemelijk maakt, is dat er inderdaad progressie is geboekt op allerlei gebieden die we als mensen belangrijk kunnen vinden. Verder wijst hij op de ironische situatie dat de berichtgeving in de nieuwsmedia negatiever geworden is, terwijl de wereld beter geworden is. Hij erkent dat er grote problemen zijn en ook dat er nieuwe problemen blijven ontstaan en stelt dat verdere progressie geenszins gegarandeerd is. Maar ook de ernstige en nieuwe problemen zijn volgens Pinker oplosbaar.

Mijn reflecties

Laat ik beginnen met te zeggen dat ik het eens ben met de belangrijkste stellingen van Pinker. Ook ik denk dat de ideeën van de Verlichting een belangrijke factor zijn geweest in de progressie die de wereld de laatste paar honderd jaar heeft geboekt op allerlei fronten. Ik ben het niet met alles wat Pinker hier zegt eens. Er zijn enkele details die ik net anders zie en er is één belangrijk punt waarop Pinker in mijn ogen in deze presentatie te weinig ingaat. Ik denk namelijk dat Pinker iets explicieter had mogen uitleggen waarom hij de progressie die hij beschrijft, toeschrijft aan de verlichtingsidealen. Dat doet hij hier naar mijn idee te weinig expliciet. Misschien doet hij dat explicieter in zijn boek.

Zelf vind ik het aannemelijk dat Verlichtingsidealen in belangrijke mate hebben bijgedragen aan de verbetering van de menselijk conditie. Veel van de verbeteringen in gezondheid en welvaart zijn namelijk hand in had gegaan met de omarming van dit soort idealen. In de westerse landen begon dat parallelle proces van omarming van verlichtingsidealen en snelle toename van gezondheid en welvaart een paar honderd jaar geleden. In veel andere landen is dat parallelle proces later op gang gekomen. Maar zijn slechts weinig uitzonderingen op die parallelliteit en waar ze er zijn heeft dat vooral te maken met grote rijkdom aan grondstoffen van de betreffende landen. Er zijn ook andere boeken die hier over handelen (zie bijvoorbeeld hier en hier).

Ik geef toe dat het mogelijk is om andere verklaringen voor de progressie die Pinker beschrijft, te bedenken. De belangrijkste kandidaat, zou ik zeggen, is technologische vooruitgang. Maar mijn reactie op deze tegenwerping tegen Pinker’s these zou zijn dat technologische ontwikkeling zelf gezien kan worden als een belangrijke uitkomst van Verlichtingsidealen. Maar wellicht is hier een kip-of-het-ei-discussie over mogelijk.

Wat vind je van dit artikel?
  • Interessant (1)
  • Bruikbaar (0)