Recent onderzoek van García-Fernández et al. (2025) onderzocht hoe de D-factor samenhangt met menselijke waarden zoals beschreven in Schwartz’ waardentheorie.

Wat is de D-factor?

De D-factor (Donkere Factor van Persoonlijkheid) is een diepgewortelde neiging om het eigenbelang te maximaliseren door andermans belangen te negeren, te accepteren of kwaadwillig te schaden – waarbij schade aan anderen bewust wordt ingezet als middel om persoonlijke doelen te bereiken. Deze neiging gaat gepaard met overtuigingen die dergelijk gedrag rechtvaardigen, zoals cynische wereldbeelden, hiërarchische denkpatronen of diep wantrouwen in anderen. De D-factor vormt de gemeenschappelijke kern onderliggend aan diverse ‘donkere’ persoonlijkheidstrekken en verklaart gedrag in maatschappelijke contexten (bijv. samenzweringstheorieën, populisme of reacties op crises, lees meer).

Schwartz’ waardentheorie

Waarden zijn overtuigingen over wat mensen belangrijk vinden in het leven en bepalen wat zij als goed of slecht beschouwen. Schwartz’ waardentheorie stelt dat er universele, trans-situationele waarden zijn die mensen motiveren en hun gedrag sturen. Schwartz onderscheidt tien fundamentele waarden die georganiseerd zijn in een circumplex-model. Dit circumplex is een cirkelvormige structuur waarin waarden die dicht bij elkaar liggen elkaar versterken, terwijl waarden die tegenover elkaar liggen conflicteren.

De waarden zijn gegroepeerd in vier hoofdgroepen: 1) Openheid voor verandering: benadrukt onafhankelijkheid, creativiteit en uitdaging, 2) Zelfverbetering: gericht op persoonlijk succes, macht en genot, 3) Behoudendheid: benadrukt veiligheid, traditie en conformiteit, 4) Zelftranscendentie: gericht op het welzijn van anderen en de natuur, met waarden als universaliteit en weldadigheid.

Het onderzoek van García-Fernández et al.

In het onderzoek van García-Fernández et al. vulden 713 Duitse deelnemers vragenlijsten in waarmee zowel de D-factor als hun persoonlijke waarden werden gemeten. Deze gegevens werden statistisch geanalyseerd om verbanden tussen de D-factor en specifieke waarden te identificeren. De belangrijkste bevindingen waren:

1. De D-factor hangt sterk samen met zelfversterkende waarden, met name macht. Dit betekent: mensen met een hogere D-factor zijn sterker gericht op controle, dominantie en eigen belang.
2. De D-factor heeft een duidelijke negatieve samenhang met waarden binnen zelftranscendentie, vooral universaliteit. Mensen met een hogere D-factor hechten minder waarde aan gelijkheid, begrip en tolerantie.
3. Universaliteit wordt in de samenleving doorgaans als wenselijk beschouwd, terwijl macht minder positief wordt beoordeeld. Hierdoor wordt duidelijk: een hogere D-factor stimuleert maatschappelijk ongewenst gedrag.

Waarden als waarschuwingstekens

Het propageren van bepaalde waarden, met name waarden binnen het cluster van zelfversterking zoals macht en dominantie, kan in de praktijk wellicht dienen als alarmsignaal. Zulke waarden zijn immers geassocieerd met de D-factor: een overtuigingensysteem waarin het bevorderen van het eigenbelang ten koste van anderen als gerechtvaardigd wordt gezien. Wanneer deze waarden expliciet worden uitgedragen of impliciet de toon zetten in gedrag of beleid, zou dat wellicht kunnen wijzen op overtuigingen die schadelijk kunnen uitwerken in sociale interacties en maatschappelijke dynamiek. Omgekeerd kunnen personen die duidelijk zelftranscendente waarden zoals universaliteit en empathie uitdragen, mogelijk een lagere D-factor hebben, wat zou kunnen wijzen op een grotere kans op positieve sociale gevolgen.

In het dagelijks leven kunnen deze bevindingen ons wellicht helpen alerter te zijn op de mogelijke invloed van de waarden die mensen uitdragen.

• Voor burgers en stemmers betekent dit dat je kritisch kunt kijken naar hoe publieke figuren praten over macht, competitie of solidariteit. Uitspraken die sterk gericht zijn op dominantie en eigenbelang kunnen een aanwijzing zijn dat hun overtuigingen uiteindelijk schadelijk kunnen uitwerken voor het sociale klimaat.
• Voor medewerkers en collega’s kan het helpen om in werksituaties bewuster stil te staan bij de overtuigingen die een teamcultuur vormen. Een werkomgeving waarin empathie en samenwerking worden gewaardeerd, is waarschijnlijk veiliger en productiever dan een cultuur waarin het draait om wie de sterkste of slimste is.
• Voor leidinggevenden en docenten biedt dit onderzoek handvatten om bewust ruimte te maken voor waarden als gelijkwaardigheid, zorgzaamheid en verantwoordelijkheid. Door het goede voorbeeld te geven en deze waarden zichtbaar te maken, kunnen zij bijdragen aan een sociale omgeving waarin constructief gedrag vanzelfsprekender wordt.

Zo kunnen we allemaal, vanuit onze eigen rol, bijdragen aan een samenleving die menselijker en meer verbonden is — niet door mensen te veroordelen, maar door ons bewust te zijn van de signalen die waarden afgeven in sociale interacties.

Overtuigingen en waarden zijn veranderbaar

Belangrijk om mee af te sluiten: zowel de D-factor als de onderzochte waarden moeten we niet zien als vaste, inherente eigenschappen van mensen, maar als overtuigingen en betekenissen die steeds opnieuw vorm krijgen in interactie met specifieke sociale en culturele situaties (lees meer). Dit betekent dat interventies zich effectief kunnen richten op het beïnvloeden van contexten waarin deze overtuigingen en waarden worden gevormd en geactiveerd.

Lees ook:

• García-Fernández, J., Postigo, Á., González-Nuevo, C., Cuesta, M., & Moshagen, M. (2025). Unethical vs. Human Values: Relationship Between the D Factor and Schwartz’s Theory of Human Values. Journal of Individual Differences, 46(2), 89–96. https://doi.org/10.1027/1614-0001/a000439
• Van D-factor naar prosociale overtuigingen
• De D-factor: negatieve kanten van menselijk gedrag
• Aversieve omstandigheden verklaren verschillen in donkere persoonlijkheid\
• Waarden en wijsheid: hoe we wijzer kunnen worden
• Wijsheid en waarden: bepaalt wat we belangrijk vinden hoe we denken over wijsheid?