Welke les kunnen we het beste trekken uit het Stanford-gevangenisexperiment?

Het Stanford-gevangenisexperiment, opgezet uitgevoerd door Philip Zimbardo in 1971, is één van de meest bekende experimenten in de psychologie. In de kelder van Stanford University werd een gevangenis nagebouwd. Studenten die meededen aan het onderzoek werden willekeurig de rol van gevangene of bewaarder toegekend. Zimbardo zelf deed ook mee aan het experiment. Hij speelde de rol van gevangenisdirecteur. De standaardinterpretatie van wat het onderzoek heeft opgeleverd, komt ongeveer neer op het volgende: na verloop van tijd gingen gevangen zich onderdanig machteloos gedragen en bewaarders kwamen in de verleiding om hun macht te misbruiken en zich wreed te gaan gedragen. Het experiment werd stopgezet toen een student die meedeed aan het onderzoek kritiek gaf op mensonterende toestanden die tijdens het experiment plaatsvonden.

Konnikova: slecht opgezet en gemanipuleerd onderzoek

Maria Konnikova heeft een artikel geschreven over het experiment, naar aanleiding van een film die nu gemaakt is over het experiment. Het artikel heeft een kritische toon. Ze wijst op de vele problemen die er kleven aan de manier waarop Zimbardo het onderzoek heeft opgezet en uitgevoerd. Ze zegt dat de interpretatie van het onderzoek niet zo duidelijk is als lang gedacht is. Een probleem waar ze op wijst is dat de situatie in de namaakgevangenis sterk gemanipuleerd was en dat van de bewaarders nadrukkelijk verwacht werd, via de instructies die zij kregen, dat zij zich wreed op zouden stellen. Dit is in strijd met de vaak gehoorde gedachte dat het experiment zou demonstreren hoe de rol van bewaarder zelf, min of meer automatisch, wreedheid zou kunnen oproepen.

Een tweede probleem is dat de studenten zich vrijwillig hadden aangemeld voor de studie en dus niet perse een doorsnee van de bevolking waren. Een derde probleem was dat Zimbardo en andere onderzoekers zelf meededen in het experiment wat objectieve observatie en interpretatie niet ten goede komt. Verder is er nog de kanttekening dat slechts een derde van de bewaarders wreed gedrag ging vertonen; het ging in totaal maar om vier personen wat haaks staat op de algemene suggestie die vaak ontstaat dat bewaarders in het algemeen wreed werden. Konnikova noemt nog enkele andere problemen aan de studie (zie haar artikel).

De echte les: Zimbardo laat zien hoe het niet moet

Konnikova stelt dat de les van het experiment niet is dat ieder willekeurig mens in staat is om zich te verlagen tot sadisme en tirannie. In plaats daarvan zegt ze dat de studie laat zien dat bepaalde instituties en omgevingen dit soort gedragingen van mensen verwachten en dat deze verwachting dit gedrag kan oproepen. Mijn eigen suggestie is om nog een andere les te trekken uit het experiment. Die les is: laten we het experiment gebruiken als een voorbeeld van hoe je geen sociaal wetenschappelijk experiment opzet en uitvoert. Het experiment rammelde aan alle kanten en ik denk dat we er geen enkele duidelijke conclusie uit kunnen trekken over menselijk gedrag.