6 Belemmerende negatieve denkstijlen: hoe komen we er vanaf?

Onze eigen manieren van denken kunnen soms aanzienlijke belemmeringen vormen voor wat we willen bereiken. Verschillende negatieve denkstijlen kunnen er voor zorgen dat we inactief worden waardoor we de progressie die we zoeken niet bereiken. Hieronder bespreek ik 6 van die negatieve manieren van denken: pessimisme, cynisme, defaitisme, fatalisme, doemdenken en de statische mindset.

6 negatieve denkstijlen

De 6 genoemde denkstijlen zijn verschillend van elkaar maar hangen wel met elkaar samen. Hieronder beschrijf ik wat ze inhouden.

1. Pessimisme: verwachten dat gebeurtenissen slecht zullen uitpakken. Pessimisme kan in mindere of meerdere mate gegeneraliseerd zijn. Bij minder gegeneraliseerd pessimisme kun je bijvoorbeeld verwachten dat een bepaalde situatie zich negatief zal ontwikkelen. Gegeneraliseerd pessimisme betekent dat je denkt dat dingen zich in het algemeen negatief zullen ontwikkelen.
2. Cynisme: een houding waarbij je uitgaat van negatieve bedoelingen van andere mensen. Cynisme kan ook minder of meer gegeneraliseerd zijn. Je kunt bijvoorbeeld denken dat een individu of een categorie mensen niet vertrouwen zijn. Maar iemand met algemeen cynische kijk denkt dat mensen in het algemeen niet te vertrouwen zijn.
3. Defaitisme: je verslagen voelen en daardoor de strijd willen opgeven. Dit begrip is verwant aan het begrip aangeleerde hulpeloosheid.
4. Fatalisme: denken dat je als mens geen invloed hebt op de loop van gebeurtenissen omdat ze al van te voren door het lot bepaald zijn. Vaak wordt het woord fatalisme impliciet gekoppeld aan pessimisme (“We moeten helaas met lede ogen toezien dat er niets aan te doen valt”).
5. Doemdenken: het idee dat de maatschappij of de wereld in het algemeen gedoemd is, dat we een sombere toekomst tegemoet gaan. Doemdenken lijkt sterk op vervaldenken (declinism), het idee dat de samenleving in verval is en verder zal raken.
6. De statische mindset: het geloof dat je niet vooruit kunt komen, beter kunt worden of slimmer kunt worden omdat je denkt dat je eigenschappen of talenten (grotendeels) vastliggen.

Hoe deze denkstijlen progressie belemmeren

Deze manieren van denken hebben meerdere nadelen. Een eerste nadeel is dat ze je belemmeren om in actie te komen. Als je je verslagen voelt (defaitisme) hou je op met strijden. Als je denkt dat het vast ligt wat er gaat gebeuren (fatalisme) kom jij niet in actie om de loop der dingen te beïnvloeden. Als je verwacht dat dingen slecht zullen afgelopen (pessimisme, doemdenken) wordt het lastiger om niet angstig en passief te worden. Als je gelooft dat je je niet kunt ontwikkelen (de statische mindset), waarom zou je je best dan blijven doen? Als je denkt dat andere mensen slechte bedoelingen hebben (cynisme), hoe kun je dan samenwerkingen ontwikkelen en tot afspraken komen? Hoe kun je verwachten dat anderen jouw bedoelingen als positief zullen interpreteren en jou positief tegemoet zullen treden?

Negativiteit is niet alleen ineffectief maar ook onrealistisch

Een probleem met pessimisme, cynisme, defaitisme, fatalisme, doemdenken en de statische mindset is dat deze manieren van kijken naar te werkelijkheid te simpel is. Ze zijn niet alleen ineffectief (zie bovengenoemde uitleg) ze doen de werkelijkheid ook geweld aan.

Neem als voorbeeld cynisme. Iemand zei me laatst dat hij dacht dat makelaars niet te vertrouwen zijn (“Ze denken alleen aan geld, ze zijn oneerlijk en ze hebben geen boodschap aan jouw belang.”). Maar hoewel dit soort opportunisme onder makelaars zeker zal voorkomen (net als onder iedere categorie mensen) is deze uitspraak vrijwel zeker veel te generaliserend en dus niet erg realistisch. Makelaars zijn namelijk gewoon mensen. De ene makelaar is de andere niet. En iedere makelaar kan zich van moment tot moment ook weer verschillend opstellen. In de menselijke natuur bestaat (ook) een neiging tot eerlijkheid en sociaal gedrag (lees meer). Hoe zou dit bij de beroepsgroep van makelaars opeens helemaal niet aan de orde kunnen zijn?

Hoe komen we tot deze negatieve denkstijlen?

Er kunnen allerlei redenen zijn waardoor we tot negatieve denkstijlen zijn gekomen.

• Eén van de reden ligt misschien wel deels in onze biologie (lees meer over de negativiteitsbias).
• Een andere reden ligt misschien in hoe we zijn opgevoed en opgeleid. Welke manieren van denken hebben onze ouders en leraren ons meegegeven?
• Nog een andere reden ligt misschien in in de cultuur waarin we leven. Hoe wordt er bericht in de media? Wat houden politici en opiniemakers ons voor?
• Een laatste soort reden kan liggen in onze persoonlijke levensloop. Misschien hebben we te maken gehad met zware omstandigheden of uitzonderlijke pech waardoor we negatieve en sombere kijk hebben ontwikkeld.

Hoe we onszelf soms onbewust gevangen houden in onze negativiteit

Een specifiek probleem is dat we door onze negatieve aannames over onszelf, over een specifieke situatie, over een categorie mensen of over de werkelijkheid in het algemeen, in een negatieve spiraal terecht kunnen komen.

• Een manier waarop onze negatieve aannames in stand blijven of erger worden is door de confirmation bias. Dit is onze (deels onbewuste) neiging om informatie die onze oorspronkelijke aannames bevestigen eerder te zoeken en te zien dan informatie die ze ontkrachten.
• Een andere manier waarop dit gebeurt is via een principe dat de self fulfilling prophecy heet. Dit betekent dat we door onze manier van denken gedrag gaan vertonen waardoor onze oorspronkelijke manier van denken werkelijkheid wordt of lijkt te worden. Als ik denk dat met Jan niet te werken valt, stel ik me in het contact met hem misschien al defensief of geërgerd op waardoor Jan zich inderdaad negatief of niet-coöperatief gaat gedragen.

Hoe bevrijden we ons van onze negativiteit?

Misschien nog belangrijker dan te snappen hoe de negativiteit ontstaat is door te weten hoe je je ervan kunt bevrijden. Ik denk dat twee dingen daarbij kunnen helpen.

• Ten eerste denk ik dat het goed is om mild voor jezelf te zijn als je merkt dat je erg negatief (cynisch, pessimistisch, etc.) denkt. Deze manieren van denken kunnen bij ons allemaal voorkomen dus het is niet iets om jezelf verwijten over te maken. Jezelf verwijten maken maakt het misschien alleen maar lastiger om er vanaf te komen.
• Ten tweede denk ik dat het verstandig is om je denken in kleine stapjes te veranderen. Ik pleit er niet voor om te proberen alle negatieve gedachten uit je leven te bannen. Ik denk dat dit niet zal lukken en vermoedelijk is het ook niet eens goed om te doen.

Bepaalde vormen van ‘negatief denken’ blijven waarschijnlijk heel nuttig. Ik denk met name aan kritisch denken. In dit artikel pleit ik voor het combineren van kritisch denken met hoop. Ik denk dat hoop zonder kritisch denken leidt tot naïviteit en dat kritisch denken zonder hoop leidt tot defaitisme. We hebben vermoedelijk zowel kritisch denken als hoop hard nodig.