Vrije wil is geen illusie

Begin 2012 schreef ik het artikel Over de vraag of we een vrije wil hebben waarin ik verwees naar het werk van Sam Harris, Jerry Coyne, John Bargh en Daniel Wegner die allen stellen dat we geen vrije wil hebben en dat het gevoel dat we een vrije wil hebben een illusie is. John Bargh, bijvoorbeeld, hamert op het belang van automatische processen, en stelt dat vrijwel alle menselijk gedrag bestaat uit automatische reacties op gebeurtenissen in de omgeving. Daniel Wegner heeft laten zien dat proefpersonen in zijn onderzoek zeiden dat ze bepaalde gedrag hadden gewild terwijl dit gedrag aantoonbaar opgeroepen was door de onderzoeker. In dit voorbeeld was de vrije wil dus inderdaad een illusie. Ik schreef ook over Valery Chirkov en Daniel Dennett die wèl geloven in de vrije wil. Ik besloot mijn artikel zonder dat ik het gevoel had dat ik de vraag naar het bestaan van de vrije wil goed kon beantwoorden. Ik vroeg mij ook af of we ons niet beter konden afvragen in welke mate we een vrije wil hebben (dan of we wel of niet een vrije wil hebben).

Boek: Vrije wil is geen illusie

In het boek Vrije wil is geen illusie. Hoe de hersenen ons vrijheid verschaffen laat neuropsycholoog Herman Kolk  er geen enkel misverstand over bestaan dat hij het niet eens is met de auteurs die de vrije wil als illusie zien. Hij begint zijn boek met het opsommen van de argumenten en bewijzen van degenen die niet geloven in de vrije wil. Aan de auteurs die ik hierboven al noemde voegt Kolk er nog enkele toe.

Hij noemt bijvoorbeeld Michael Gazzaniga, een bekende neurowetenschapper, die stelt dat onze hersenen evenzeer als andere fysische objecten gedetermineerd zijn. Ook noemt hij het werk van Ap Dijksterhuis, een Nederlandse onderzoeker, die onderzoek deed dat lijkt aan te tonen dat je bij belangrijke beslissingen moet leunen op je onbewust en niet op je bewuste denken. Een andere belangrijke onderzoeker die hij noemt is Benjamin Libet. Libet deed onderzoek waarbij hij aantoonde dat op het moment dat mensen naar eigen zeggen besluiten een bepaalde beweging te maken, de hersenen al  300 ms daarvoor zijn begonnen die beweging voor te bereiden.

Kolk gaat ook uitgebreid in op twee populaire Nederlandse boeken die stellen dat de vrije wil niet bestaat. Victor Lamme schreef het boek De vrije wil bestaat niet waarin hij stelt dat menselijk gedrag wordt gestuurd door stimulus-respons koppelingen en Dick Swaab schreef Wij zijn ons brein waarin hij stelt dat de vrije wil een illusie is omdat het overgrote deel van ons gedrag en eigenschappen al bij de geboorte is vastgelegd.

Veel gedrag is automatisch maar bewustzijn speelt een grote rol

Kolk erkent dat veel van ons gedrag automatisch tot stand komt maar legt aan de hand van onderzoek uit dat het niet opgebouwd is uit aangeleerde reflexen maar uit aangeleerde gedragspatronen die iets waardevols opleveren. Bij leren herhalen we gedrag waarvan we verwachten dat het iets waardevols oplevert. Na veel herhaling vertonen we het gedrag niet meer omdat we iets waardevols verwachten maar vertonen we het gedrag automatisch. Het blijft zo dat dat gedrag normaal gesproken wel iets waardevols oplevert. Bestaande gedragspatronen kunnen tijdelijk worden versterkt door gebeurtenissen in de omgeving zoals priming en onbewuste imitatie van gedrag van anderen.

Onbewuste processen spelen dus zeker een grote rol bij de totstandkoming van gedrag. Maar volgens Kolk speelt bewustzijn en bewust denken een veel grotere rol dan veel onderzoekers van nu denken. Hij noemt het onderzoek van Ap Dijksterhuis waarbij mensen een keuze moesten maken tussen twee auto’s op grond van 12 kenmerken. De proefpersonen werden verdeeld in twee groepen, de bewust groep en de onbewuste groep. De proefpersonen in de bewuste groep konden nog even bewust nadenken over hun keuze; de onbewust groep moest een puzzel maken die niets met de auto’s te maken had. De onderzoekers veronderstelden dat de onbewuste groep in die tijd onbewust konden nadenken over de keuze. Het onderzoek liet zien dat de proefpersonen in de onbewuste groep gemiddeld beter kozen dan proefpersonen in de bewuste groep.

Kolk is het echter niet eens met de interpretatie die vaak aan deze resultaten wordt gegeven, namelijk dat onbewust denken tot betere keuzes bij complexe beslissingen leidt dan bewust denken. Kolk zegt dat het in de eerste plaats vrijwel uitgesloten is dat de proefpersonen in de onbewuste groep onbewust door konden denken over de taak. Hij zegt dat het gelijktijdig uitvoeren van twee taken alleen goed lukt als die allebei grotendeels automatisch verlopen. Kolk zegt verder dat de bewuste groep de informatie niet alleen bewust maar tevens onbewust beschikbaar heeft. Hij concludeert dat het verschil in prestatie niet wordt veroorzaakt door het voordeel van onbewust denken maar doordat in dit geval het bewuste denkproces verstoren werkt op de informatie die onbewust beschikbaar is. De hoeveelheid informatie bij deze taak was te belastend voor het kortetermijngeheugen waardoor de bewuste groep slechts een deel van de informatie betrok bij de uiteindelijke keuze.

Ook het onderzoek van Wegner herinterpreteert Kolk. Hij erkent dat er bij dit onderzoek sprake was van een illusie van vrije wil. De hersenen kunnen achteraf intenties construeren die er in eerste instantie helemaal niet waren. Maar dat vrije wil soms een illusie is betekent niet dat hij dat altijd is. Ter vergelijking: dat we ons kunnen laten beetnemen door optische illusies betekent niet dat alles wat we zien slechts een illusie is.

De belangrijke positieve rol van bewust denken

Bewust denken kan dus nadelig werken maar werkt volgens Kolk veel vaker positief. Een eerste voorbeeld daarvan is dat bewust denken  automatische processen kan doorbreken of overrulen en vervangen door gedrag waar we meer waardevols van verwachten. Dit overrulen doen we door onze aandacht selectief te richten op gedragspatronen waarvan we meer toegevoegde waarde verwachten.

Een tweede voorbeeld van het belang van bewustzijn is dat bewust zijn nodig is voor brede, langdurige en diepgaande informatieverwerking. Hoewel we ons vaak niet bewust zijn van waardoor ons gedrag bepaald wordt speelt het bewustzijn hier vaker een rol in dan we denken. Informatie die namelijk eerder door ons bewust is verwerkt kan ons op een later moment beïnvloeden op een manier waar we ons niet van bewust zijn.

Een derde voorbeeld is dat bewust denken een essentiële rol speelt in situaties waarin er een conflict optreedt tussen twee geautomatiseerde gedragspatronen (hierin ligt ook een verklaring voor de eerder genoemde bevinding van Libet).

Een vierde voorbeeld is dat we ons via ons bewust zijn kunnen losmaken (bevrijden) van de invloed van de omgevingsfactoren in het hier en nu door ons toekomstige of vroegere situaties voor te stellen. Hierdoor kunnen we mogelijke gedragspatronen identificeren die meer toegevoegde waarde opleveren dan de geautomatiseerde die we tot ons beschikking hebben. Kolk laat verder zien hoe innerlijke spraak ons in staat stelt om ons eigen gedrag te interpreteren en bij te sturen.

Dat we vastliggende eigenschappen hebben betekent niet dat we geen vrijheid hebben

Aan het eind van het boek erkent Kolk dat we in allerlei opzichten beperkt zijn. Hij stelt echter dat dit niet betekent dat we geen vrije wil bezitten. De hersenen geven ons volgens hem de mogelijkheid om binnen de beperkingen gedrag te realiseren dat ons vooruithelpt. Hij bestrijdt het argument van Swaab die stelt dat vrije wil een illusie is omdat onze eigenschappen al vanaf de geboorte vast zouden staan.

Zelfs al zou Swaab gelijk hebben [wat ik sterk betwijfel, CV] dan volgt hieruit volgens Kolk niet dat ons vrijheid daarmee weg is. De kleur van je ogen ligt bijvoorbeeld vast maar betekent dit dat je geen vrije keuzes meer zou kunnen maken? Zelfs al is het zo dat vastliggende eigenschappen beperkingen met zich meebrengen dan volgt hier uit niet dat er geen vrijheid overblijft om te bereiken wat voor jou waardevol is. Kolk concludeert dat wij vrij zijn en dat we aanspreekbaar zijn op onze keuzes.