Gemotiveerd redeneren: hoe we in ons eigen straatje redeneren

Misschien ken je de uitdrukking ‘in je eigen straatje praten’. Hiermee wordt bedoeld dat mensen soms een redenering ophangen die hun eigen belang dient. Dit gezegde verwijst niet alleen naar volkswijsheid maar ook naar een concept uit de psychologie met de naam gemotiveerd redeneren (motivated reasoning). Gemotiveerd redeneren is het redeneren om een of ander eigen belang te dienen. Het is niet iets wat slechts sommige mensen doen maar iets wat we allemaal doen en wat deels onbewust plaatsvindt.

Gemotiveerd redeneren: 3 processen

In onze redenering praten we vaak in de richting van conclusies waarin we willen geloven omdat deze conclusies corresponderen met een belang dat we hebben. Dit belang beïnvloedt op verschillende manieren hoe we tot onze conclusies komen. Het beïnvloedt hoe we informatie en bewijs verzamelen, hoe we informatie en bewijs verwerken en hoe we ons situaties uit het verleden herinneren (Eply & Gilovich, 2016). Gemotiveerd redeneren hangt samen met twee andere bekende concepten uit de psychologie: cognitieve dissonantie en confirmation bias. Cognitieve dissonantie kan gemotiveerd redeneren in werking zetten en confirmation bias is de manier waarop het plaatsvindt.

Cognitieve dissonantie en confirmation bias

Cognitieve dissonantie is een concept dat werd bedacht door Leon Festinger (1957). Kort gezegd komt het hier op neer. Mensen handelen graag naar hun overtuigingen. Als we ons in een situatie bevinden die of zelf gedrag vertonen dat in strijd is met onze overtuigingen dan ontstaat er een psychologisch ongemak (cognitieve dissonantie) waar we van af willen. Dit verminderen van de cognitieve dissonantie doen we door situaties en informatie te vermijden die ons dit ongemak geven of door onze ogen te sluiten voor deze ongemakkelijke informatie.

Confirmation bias betekent dat we de neiging om vooral zoeken en te kijken naar bewijs dat onze hypothese ondersteunt. Ook merken we zulk bewijs eerder op (dit wordt selectieve perceptie genoemd) en onthouden we het beter. Confirmation bias vindt grotendeels onbewust plaats. We realiseren ons namelijk vaak niet dat het zoeken naar bevestigende informatie een slechte strategie is om tot juiste oordelen te komen.

Niet alleen bewust maar ook onbewust

Gemotiveerd redeneren kan bewust plaatsvinden en dat is ook vaak het geval. Politici die bijvoorbeeld handig in hun eigen straatje praten, doen het waarschijnlijk vaak bewust (voorbeeld). Een probleem is dat gemotiveerd redeneren ook vaak onbewust plaatsvindt. Dit heeft te maken met de eerder genoemde confirmation bias die deels onbewust plaatsvindt. Maar het kan ook te maken hebben met andere psychologische effecten zoals het zeggen-is-geloven effect. Als we een conclusie of overtuiging hardop zeggen en herhalen gaan we steeds meer geloven in de juistheid ervan.

Gemotiveerd redeneren komt onder andere terug in hoe mensen vaak weigeren om eigen fouten toe te geven. Dit fenomeen werd ooit uitgebreid beschreven in het boek Mistakes were made, but not by me. Deze neiging om onze eigen denkbeelden en ons eigen handelen altijd te rechtvaardigen is trouwens niet uniek voor politici. We doen het allemaal en vaak zonder dat we ons dat ten volle realiseren.

Wat er aan te doen is

Door de kennis over dit soort effecten te verspreiden kunnen we wellicht de schadelijke gevolgen van gemotiveerd redeneren verkleinen. We kunnen mensen bijvoorbeeld leren zich enigszins te wapenen tegen de confirmation bias door hen te trainen in rationaliteit en kritische denkvaardigheden. Ik denk dat op middelbare scholen aan dit soort vaardigheden meer aandacht besteed zou moeten worden.

Maar op individueel niveau is gemotiveerd redeneren misschien niet helemaal uit te roeien. Op collectief niveau kunnen we verder komen. Door instituties als democratie, een onafhankelijke pers, een onafhankelijke rechtspraak en wetenschap kunnen we komen tot conclusies die niet of ten minste minder ten dienste van deelbelangen staan.